مسجد مدرسه سپهسالار

 عالی­ترین مسجد موجود شهر تهران و شاید یکی از بهترین ابنیه تاریخ معماری ایران مسجد مدرسه سپهسالار است که با وجود قدمت کم آن چکیده­‌ای از هزاران سال معماری ایرانی است و همچون هر اثر هنری عمیقی با هر چه بیشتر دیدن آن می­توان زوایای جدیدتری از عمق و غنای معماری در آن دریافت.  

میرزا حسین خان سپهسالار[2] در سال 1296 در زمینی که زمانی قطعه‌­ای از باغ سردار بود و آنرا پاشاخان امین­‌الملک خریده بود ساخت مسجد مدرسه را آغاز نمود. اگرچه ممتحن‌­الدوله شقاقی مامور طراحی و اجرای بنا شد اما در واقع ممتحن­‌الدوله مدیریت این ساخت و ساز را بر عهده داشت و استاد حسن قمی[3] معمار پر آوازه آن زمان بر اساس سنت دیرینه مدرسه سازی از یک سو و خلاقیت شگرف خود از سوی دیگر طراحی و اجرای آن را بر عهده گرفت. اگرچه در سال1297 به دلیل عزل سپهسالار از مقام خود و تبعید به قزوین بنای مسجد متوقف شد ولی دوباره همان سال با روی کار آمدن مجدد او بنای ساختمان ادامه یافت. وی در همان زمان وقف­نامه مسجد را نوشت، متن وقف­نامه کم نظیر در دو شکل وقف­نامه مفصل ( کتابی در  79 صفحه) و وقف نامه مختصر که بر کاشی دور تا دور حیاط مسجد و با خط استاد غلامرضا نقش بسته است. با مرگ سپهسالار در سال 1298 ه.ق. (در سن 57 سالگی) ناصرالدین شاه یحیی خان مشیرالدوله، برادر سپهسالار، را مأمور اتمام بنا کرد و بنا در سال 1303 ه.ق. قابل استفاده شد. تکمیل تزئینات آن، تا به امروز ادامه یافته است به همین دلیل این بنا به موزه‌­ای از تزئینات 150 سال اخیر ایران تبدیل شده است. در تزئینات این بنا اساتید بزرگی چون استاد جعفرخان معمار باشی کاشانی با عنوان دستیار استاد حسن قمی- مهدی و محمد صادق کاشانی به عنوان کاشی کار، استاد سید محمد، استاد عبداله قزوینی، عمو غلامحسین و استاد ابراهیم به عنوان حجار و خطاطان کم نظیر دوره قاجار چون میرزا غلامرضا خوش نویس و میرزا حسین خان عمادالکتاب سیفی در دوره‌­های اولیه و استاد لرزاده و استاد شعرباف از دوره­های متأخر شرکت داشته‌­اند.

توصیف بنا:

در جنوب شرقی میدان بهارستان تهران در جنوب کاخ مجلس شوری ملی بنایی پر هیبت با 8 مناره بلند که دو مناره آن بیش از 40 متر از سطح حیاط بلندی دارند و گنبدی بار ارتفاع نزدیک به 35 متر ترکیب حجمی بی نظیری را ساخته است، که کمی پایین‌­تر از گوشه جنوب شرقی، میدان جلوخان مسجد قرار دارد، 2 منار 25 متری و یک عقب نشینی با الگوی نیم هشتی سردر ورودی را در خود جای داده­‌اند. کاشی‌­های رنگارنگ که با شیوه معرق- معقلی و هفت رنگ و آجرهای لعابدار در بستر آجر بسیار خوش ساخت و دقیقی قرار گرفته‌­اند و یک دروازه آهنین با تزئیناتی از فلز و برنج و تعدادی پنجره چوبی یا معرق چوب بسیار ظریف فضای این جلوخان را شکل داد‌ه‌­اند. در پشت سردر جلوخان یک هشتی با الگوی نگینی و کاربندی از معرق گره و کاشی­‌های هفت رنگ وظیفه دارد تا چنان شما را به سوی دو راهرو و در نهایت حیاط مسجد هدایت کند که زاویه‌­ای که حیاط مسجد نسبت به خیابان دارد اثری نامطلوب از خود به جای نگذارد. در شمال این هشتی راهرویی قرار دارد که زمانی ورودی خصوصی کاخ سپهسالار به مسجد در آن واقع بود و امروزه با بنای کتابخانه مجلس مسدود شده است. ورود مستقیم از هشتی که در پشت ایوان غربی قرار گرفته است با یک مشبک لعاب­دار فیرزوه‌­ای رنگ مسدود شده است. و شما قطعاً راهروی جنوبی را برای رسیدن به حیاط انتخاب خواهید کرد. با ورود به حیاطی با مساحت 60 متر در 60 متر ، به طور کامل از شلوغی خیابان جدا خواهید شد و این از معدود حیاط‌های تاریخی است که به خاطر عظمت آن خط آسمان اصلی بنا بدون مزاحمت هیچ برج یا ساختمان نوسازی، قابل مشاهده است قطعاً دقایقی را به تماشای زیبایی آرامش بخش بنا که ترکیبی از همه ظرافتهای هنری عصر قاجار با درختان تنومند چنار و کاج است می­پردازید در طبقه اول، چهار ایوان بنا که هیچ کدام شبیه دیگری نیست استخوان بندی اصلی نظم فضایی حیاط را تشکیل می­دهند، نه تنها ابعاد این چهار ایوان مانند یکدیگر نیست بلکه تزئینات مشابه‌­ای هم ندارد. شما از پشت ایوان غربی وارد شده­‌ا‌‌‌‌ید و شبستان زمستانی پشت ایوان شرقی قرار دارد. پشت ایوان شمالی مدرسی قرار دارد که زمانی دارالقرآن نام داشت و پشت ایوان جنوبی که ابعاد آن به طرز حیرت آوری بزرگ­تر از ایوان‌های دیگر است و با دو ایوان کوچک فرعی و چهار منار رفیع آراسته شده است. گنبدخانه یا شبستان تابستانی قرار دارد. در اطراف این ایوانها 29 ایوان کوچک قرار دارد که پشت هر یک حجره‌­ای واقع است ایوان های این حجره­‌ها با کاربندی­ های غیر تکراری 7-9-11 و 13 تایی و معرق گره و معرق اسلیمی تزئین شده ­اند در ورودی هر حجره یک در چوبی قرار دارد که تعدادی از آنها که متعلق به زمان ساخت بنا هستند. معرق چوب دارند با نقش گره در دو طرف این در دو پنجره گرد با مشبک گره از چوب خودنمایی می‌­کند. حجره که با طاق کجاوه پوشش داده شده طاقچه­‌ها متعدد و یک بخاری دیواری دارد. پشت هر حجره نیز یک پستو واقع شده است. ابعاد این پستوها به دلیلی انحراف قبله نیست به خیابان وصل قناسی زمین یک اندازه نیست و پوشش هایی از کجاوه و چهار پرگار بر آنها قرار گرفته است. در هر چهار گوشه بنا یک ورودی واقع است. که در هر گوشه یک ردیف پلکان شما را به طبقه بالا هدایت می­کند. نکته عجیب تفاوت بسیار زیاد پله ­ها از نظر شکل، تعداد و حتی ارتفاع آنها است. وقتی در عملیات مرمتی مشخص شد که دیوارهای طبقه بالا روی دیوار طبقه پایین قرار ندارد و یک لایه قطور خاک آنها را از هم جدا کرده این عقیده قوت گرفت که طراحان از ابتدا خیال دو  طبقه ساختن بنا را نداشتند و به دلایلی در همان سالهای اولیه قبل از انجام تزئینات، طرح خود را عوض کردند و طبقه دوم را بنا نهادند، اگرچه وجود این لایه خاک همواره به صورت معمایی باقی خواهد ماند. نکته بسیار با اهمیت در سازماندهی فضایی طبقة بالا که البته قبل از رفتن به این طبقه از همان حیاط جلب نظر می­کند عقب نشستگی ­های دو سوی ایوانها است که مهتابی­ هایی را بوجود آورده است. این حرکت که از مسجد سید اصفهان آغاز شد و در مسجد سلطانی سمنان نیز به زیبایی به کار گفته شد، از عناصر اصلی نظم دهنده به فضای پر و خالی بنا است که پس از ایوانهای اصلی در درجه دوم اهمیت قرار دارند. اطراف این مهتابی یا بهارخوابها 31 حجره قرار دارد که از حجره­های پایین کوچکتر هستند و پستو نیز ندارند ولی به علت وجود پنجره در پشت آنها از نور بهتری برخوردارند. اما طبقه دوم منحصر به این حجره نمی­شد، پشت حجره­های بدنه غربی بنا دو حیاط در طبقه بالا قرار دارد. که وقتی به آنها وارد می­شوید خود را رد برابر ترکیهای بی انتها از احجام معماری مشاهده می­کنید. این تنوع اگرچه ساخته دست نیز است ولی یادآور تنوع احجام در طبیعت است. فضاهای نیمه باز، پله­هایی که با حرکتهای غیر منتظره سطوح را به هم متصل می­کنند، پشت ایوانها، و ستاره­هایی که از میان توده­های آجر برخاسته­اند و نورگیرهایی که به توالی پشت هم قرار گرفته­اند با پوششی از ریتم­های متغیر آجر مربع 20*20 . سعی کنید حتما مسجد را یکبار از روی بام آن تجربه کنید یقین داشته باشید این همه زیبایی اتفاقی نیست و معمار به عمد ترتیبی داده تا طلاب از همه این فضاها عبور کنند و شاهکار او را از هر زاویه­ای ببینند. پیشنهاد می­کنم از پلکان شمال غربی دوباره به حیاط باز گردید و در حالی که پشت به ایوان شمالی دارید ایوان جنوبی و گنبدخانه و انعکاس آن را در حوض گرد مرکز حیاط تماشا کنید. حالا اگر حوض را دور بزنید و عبور از 2 پله سنگی به زیر طاق ایوان جنوبی بروید قطعاً مقهور عظمت آن نخواهید شد چرا که تزئینات استثنایی آن با رنگهای بی نظیری که تندی و درخشندگی آن تا قبل از این بنا در هیچ مسجدی به کار نرفته است نه کاسه زیبای آقای لرزاده علی­رغم ابعاد عظیم فضا که شما را وادار به ایجاد ارتباط با این فضا می­کنند. تجربه تخصصی من در مورد برخورد با این فضا و گنبدخانه پشت آن هیجان انگیز بود. معمار با خلق این فضا خود را دست نیافتنی می­نمایاند اما در عین حال باعث می­شود که کاملاً با آن ارتباط برقرار کنیم. چیزی شبیه خواندن اشعار حافظ. اما گنبدخانه اوج این تحول فضایی است. بگذرید تاریخچة این تحول را بگویم. گنبد برای نشستن روی دیوارهای گنبد به عنصری به نام فیلپوش یا سه کنج احتیاج دارد و اصولاً به دلیل اینکه گنبد بار خود را به صورت خطی پخش می­کند دیوراهای گنبدخانه بسیار پر با بازشوهایی کوچک می­شوند. نمونه خوب چنین گنبدی با جرزهای عظیم گنبد خواجه نظام­الملک یا همان گنبد جنوبی مسجد جامع اصفهان است، اما معماران ایرانی همیشه در جهت سبک­تر کردن دیوارهای گنبدخانه و بزرگ­تر کردن بازشوها پیش رفته­اند و این حرکت طی بیش از 15 قرن همواره دنبال شده است.

کاربندی به عنوان نوعی سازه که قادر است بار خطی یک گنبد را به نقاط معینی منتقل کند راهکار مناسبی برای چنین خواسته­ای بوده است. در واقع کاربندی نیاز گنبد را به سه کنج از بین می­برد.

مسجد آذربایجانی­ها در بازار یکی از مراحل ما قبل این گنبدخانه را به خوبی به نمایش می­گذارد حرکتی که در مسجد سپهسالار به اوج خود رسید. و عملاً گنبدخانه حذف می­شود و در واقع چهار فضای کناری هستند که هم بار طاقهای خود را می­برند و هم بار گنبد را. و از این طریق ایوان و سه فضای کناری با گنبدخانه در هم می­آمیزند. این حرکت بیش از تحول سازه­ای تحولی در فضای معماری است، شما با یک چلیپا روبرو هستید که ابعاد آن 45 متر در 45 متر است و با سازه طاقی پوشش داده شده و در مرکز با ارتفاعی در حدود 35 متر شما را در شیرین ترین فضای معماری ایران قرار می­دهد.[4]

توجه داشته باشید مسئله جدید در معماری ایرانی پدید آمده است که نمی­توان آن را ویژگی این بنا و حتی دوران قاجار دانست و آن بسط افقی فضا است. فضا در این بنا از میل به صعود در افق پخش شده است. عقب نشستگیهای ایوانها را به یاد آورید. تیمچه قیصریه قم نیز همین ویژگی را دارد. سه گنبد در عرض با هم ترکیب شده­اند. تیمچه مظفریه تبریز بسط افقی قوی­تری دارد. حیاط صحن اتابکی حضرت معصومه با خارج شدن از فرم مستطیل و تبدیل به یک شکم دریده همان بسط افقی فضا است. شاید منارهای زیاد در دوره قاجار فقط در جهت تعدیل این گسترش افقی به کار رفته­اند. دوباره به حیاط باز گردید، در پشت ایوان غربی با فضایی کاملاً متفاوت روبرو خواهید شد. شبستانی ستون­دار با تکراری پایان ناپذیر از ستونهای سنگی. ارگ تزئینات را متفاوت از لحن سایر فضاهای دیگر بنا می­بینید و آن را کمی عربی حس می­کنید حق با شماست، این تزئیناتو پوشش را آقای لرزاده در حدود سالهای 40 شمسی انجام داده است. و طبیعتاً سلیقه این دوره را در بر دارد. اما اصل، نظم فضایی ابعاد و مناسبات و نور آن است. در جنوب غربی این شبستان در کوچکی قرار دارد که از طریق آن وارد راهرویی می­شوید که در نهایت با چرخشی شما را به حیاط کوچکی می­رساند که امروزه به حیاط پاسخگویی به سئوالات شرعی مشهور است.اما در واقع حیاط دارالشفاء نام داشت. واقف برای طلاب درمانگاهی و پزشکی را در نظر گرفته بوده و بر آن نام دارالشفاء گذاشته بود. این حیاط که دورتا دور آن چند فضای کوچک و بزرگ قرار دارد از طریق یک سردر کوچک بهخیابان نخشب راه دارد. شاید این درمانگاه کوچک در آن زمان که امکانات درمانی بسیار کم بود پاسخوگی محله نیز بود. اگر این در باز است بهتر است از آن خارج شوید و در جهت شرق، بنا را دور بزنید. چشم اندازهای بی­نظیری از گنبد و احجام مسجد را خواهید دید. در شرق بنا ورودی دیگر قرار دارد که این ورودی نیز دارای یک جلوخان با یک نیم­هشتی نامتقارن است در پشت آن یک هشتی با یک هفت کاسة بسیار زیبا کار استاد جعفرخان[5] معمار قرار دارد. پس از این هشتی راهروی بلندی قرار دارد که انتهای آن به گوشه شمال شرقی حیاط متصل می­شود و ورودی تولیت که بنایی یک طبقه با حیاطی به ابعاد 15*18 متر است نزدیک به انتهای این راهرو قرار دارد حیاط دارای یک محور طولی است در جهت شرق به غرب که اتاق شاه نشین که نقش مدرس را داشته در شرق این محور و ایوانی که به صورت اتاق درآمده با سه اتاق در مجاورت آن محل سکونت بوده­اند در غرب قرار دارد با توجه به وجود پنجره حجره­های طلاب که رو به حیاط باز می­شود به نظر می­رسد این حیاط در گذشته محل سکونت خانواده متولی نبوده بلکه بیشتر حیاطی خصوصی برای برگزاری کلاسهای مهمتر بوده است. تزئینات این حیاط کاملاً شبیه تزئینات بنا است. و کاشی­های الوان در بستر آجر لحن عمومی تزئینات این فضا را تشکیل می­دهد. به نظر می­رسد پنجره­های این فضا در دوره­های متاخر عوض شده است و قعطاً فضای مدرس شرقی ارسی داشته است. با بازگشت به راهرو اصلی که در شمالی شبستان زمستانی نیز در آن قرار دارد و تنها با حرکات متنوع آجر تزئین شده است می­توانید به حیاط بازگردید و از طریق پلکان جنوب غربی به حیاطی کوچک در طبقه بالا رفته و از آنجا از طریق پله­کانی که شما را به یکی از طاقچه­های مشرف به گنبدخانه در طبقه بالا می­رساند بروید و به حجم عظیم گنبدخانه از ارتفاع بالاتر را مشاهده کنید با بالاتر رفتن از طریق همین پلکان به روی بام گنبدخانه می­رسید که در این صورت درمی­یابید که این بنای متعلق به دوره قاجار هنوز از بزرگترین و مرتفع ترین ابنیه پایتخت است. اگر حوصله کنید و زحمت بالا رفتن از پلکان باریک منارهای بلند را به خود بدهید در بالای این منار هیجان دیدن مسجد از ارتفاع 40 متری و عبور بادی که همیشه در بالای این منار می­وزد را تجربه کرده و چشم انداز تهران در پای توچال را مشاهده خواهید کرد. پلــکان مناره­ها دو مسیره است و می­توانید از مسیر دیگر به پایین برگردید و با عبور از کنار­های شرقی، گنبد راهروی باریک و زیبای شرقی گنبدخانه را ببینید و از روی پشت بام پاسخگویی به سئوالات شرعی عبور کنید. بعد از اینکه به حیاط بازگشتید از راهروی شمالی ایوان غربی وارد شوید در روبروی خود درِ ورودی وضوخانة سابق مسجد را خواهید دید که به چهل شیر مشهور است، با ورود به این فضا هشت ستـون سنگی ظریف دورتا دور حوض سنگی می­بینید که زمانی با آب قنات مهران پر می­شده و سرریز آن به سمت حوض میان حیاط و از آنجا به آب انبار واقع در حیاط پاسخگویی به سئوالات شرعی می­رفته است. بر روی این ستونها و جرزهای اطراف آن 15 چشمه طاق و سه نورگیر قرار دارند. کاشی­کاری معقلی در این فضا همراه با تزئینات سنگی، این فضا را به یکی از استثنایی ترین مکانهای مسجد تبدیل کرده است. حالا می­توانید از همان دری که آمده بودید خارج شوید. حتماً از اینکه حلقه درس را ندیده­اید متعجب می­شوید ولی تا همین پنج، شش سال پیش قبل از اتمام بنایی نوساز که به جای حمام این مجموعه ساخته شد و کلاسهایی با تخته سیاه و صندلی دارد، حلقه­های درس در شبستان زمستانی و تابستانی و حتی در گوشه­های حیاط درست همانند قرن­های گذشته وجود داشت. نکته آخر اینکه بنایی خارج از این مجموعه در شمال شرق مسجد قرار دارد که به دوره پهلوی اول تعلق دارد و نخستین فرهنگستان ایران بود و اکنون کتابخانه مسجد سپهسالار و یکی از مهمترین کتابخانه­های اسلامی در سراسر جهان است. این کتابخانه گنجینه­ای نفیس از کتب خطی و چاپ سنگی در اختیار دارد و محققین علوم اسلامی از سراسر جهان از این کتب استفاده می­کنند.

مرمت:

اگرچه بناهای معظمی چون مسجد سپهسالار در طول زمان بسیار طولانی تکمیل می­شوند چنانچه آخرین تزئینات این بنا که مربوط به محراب آن است مربوط به یکسال پس از انقلاب بود. بنابراین می­توان انتظار داشت که اولین فعالیتهای مرمتی قبل از تکمیل بنا انجام شده باشد. در مطالعاتی که مشاور مرمت بنا انجام داد مشخص شد اسپر ایوان جنوبی بیش از 30 سانتی متر به سمت حیاط دچار ناشاقولی شده است. سونداژهای لازم بر روی طاق نشان داد که اتفاق مذکور به سالهای ساخت بنا مربوط است و معماران وقتی با این مشکل روبرو شدند با باز کردن شکاف ایجاد شده و دوختن مجدد آن به روشهای زمان خود مشکل را حل کردند، در حالی که ناشاقولی را پذیرفته­اند و تنها از پیشرفت آن جلوگیری کرده­اند. بنابراین اولین حرکت مرمتی مربوط به همان دوران ساخت بنا است. در دهة چهل شمسی ستونهای شبستان زمستانی دچار مشکل شدند و از محور خود منحرف شدند. کار به استاد لرزاده پیشنهاد می­شود ایشان با طراحی ستونهای بتنی قطورتری که بتواند کجی محور را در خود جای دهد این مشکل را برطرف کرد و این حرکت تغییرات بسیار زیادی را در تزئینات این فضا موجب شد ولی این حرکت دومین حرکت مرمتی انجام شده بر روی بنا بود. در سالهای دهه 60 فشار گنبد تویزه­های اصلی زیر آن را دچار ترکهای اساسی کرده بود و بخش شمالی گنبد بیش از 40 سانتی متر از صفحه افق پایین­تر آمده بود. و در لحظه بیم فرو ریختن گنبد می­رفت، چنانکه حتی برخی تخریب گنبد را پیشنهاد می­دادند. اینبار مرمت این مشکل به آقای مهندس سعیدی از با سابقه­ترین مهندسان مرمتی کشور رجوع شد. علت اصلی این مشکل در درجة اول متحورانه بودن ایده اصلی گنبد و در درجة دوم افزودن وزن تزئینات در چند دوره در زیر آن تشخیص داده شد. این مشکل با سبک کردن گنبد و پس از آن برداشتن وزن گنبد از روی تویزه­ها و انتقال بر روی جرزهای انجام شده این کار از طریق ایجاد یک رینگ خرپایی و دستک­هایی که بار را روی جرزهای اصلی منتقل می­کرد به نتیجه رسید. پس از مرمت آجرهای ترک خورده تزئینات زیر آن نیز تکمیل شد. این فعالیت در 1376 به اتمام رسید.

در سال 1378 ایده مرمت جامع مسجد مطرح شد و در سال 1379 مشاور باوند فعالیت مرمتی بر روی این بنا را آغاز کرد و مدت کوتاهی پس از آن فعالیت اجرایی توسط دفتر طرح­های ویژة وزارت مسکن و شهرسازی آغاز شد. در 1382 به برخی دلایل به مدت یکسال مرمت بنا متوقف شد و ساختمان به دلیل نیمه کاره بودن مرمت متحمل صدمات زیادی شد. پس از یکسال سازمان میراث فرهنگی جایگزین وزارت مسکن و شهرسازی شد و فعالیت مرمتی را با حظور مشاور باوند مجدداً آغاز کرد. متأسفانه به دلیل تغییرات مدیریتی وسیع در سازمان میراث فرهنگی در سال گذشته و برخی محدودیتهای بودجه، مجدداً فعالیتهای مرمتی تقریباً راکد ماند. در طول مرمت جامع پس از مطالعات تاریخی وضع موجود و آسیب شناسی، در گام اول الحاقات مضر به حال ساختمان جمع آوری شد و پس از آن بر اساس طرح احیا و طرح مرمت بنا آسیب­های مربوط به تزئینات نیز با شستشوی نما و تجدید تزئینات آسیب دیده و استحکام بخشی باقی مانده تزئینات برطرف شد. مخصوصاً مرمت سنگ این مجموعه از با ارزش ترین مطالعات و فعالیتهای انجام شده در بنا بود.

در زمینه سازه نیز همه دیوارها پابندی شدند و آسیبهایی که طی سالیان از طریق لوله­کشی آب، برق و دودکشها ایجاد شده بود یرطرف شد. ارتباط بین دیوارهای طبقات برقرار شد و در حدی که به سازه طاقی لطمه وارد نشود طبقات سبک سازی شدند. همجنین طرح مقاوم سازی ستونهای شبستان زمستان و چهل شیر با الیاف کربنی FRP  که تکنولوژی بسیار پیشرفته­ای است در نظر گرفته شد. در طرح احیا سعی شد از حجره­ها برای طلابی که در حال تحصیل در دوره­های کارشناسی ارشد هستند استفاده شود تافشار عملکردی ناشی از تعداد زیاد طلاب در حجره­ها کاهش یابد. به دنبال این تفکر تمام تأسیسات مدرن مورد نیاز برای این دانشجویان در حجره­ها در نظر گرفته شد. طرح تأسیسات با ایجاد کانالهای زهکش که نقش کانال تأسیساتی نیز داشتند و ایجاد یک موتورخانه در زیر زمین ساختمان نوساز و تجهیز آن تکمیل شد. پوشش بام­ها که در طول زمان بارها تکرار شده بود و وزن فوق­العاده­ای را به بنا تحمیل می­کرد جمع آوری شد و پس از ایزولاسیون بام مجدداً بام­ها پوشش داده شد. درپوشهای حلبی با ورق مس جایگزین شد و کلیه درها و پنجره­ها که یا با رنگ روغن و یا آسیبهای انسانی آسیب دیده بودند مورد رنگ برداری و مرمت قرار گرفته و هر کجا که لازم بود بر اساس اطلاعات تاریخی یا نمونه­های موجود طراحی و دوباره سازی شد. در نهایت تمام نازک کاری­های داخل حجره­ها تجدید شد و با طراحی معماری داخلی امکان انطباق طرح احیا با زندگی طلاب فراهم شد.

در پایان امیدوارم موانع مختلف سد راه پایان یافتن مرمت این بنای بی­نظیر هر چه زودتر مرتفع شود و این بنا بار دیگر در معرض دید همة علاقه­مندان معماری اصیل ایرانی و معماری پرشور دورة قاجار قرار گیرد و نقش اصلی خود را در شهر تهران باز یابد.

منابع: