مرمت مدرسه هدايت اروميه

اروميه مهم‎ترين شهر حاشيه‎ي غربي درياچه‎ي اروميه مركز منطقه‎اي است كه محل استقرار تمدن اورارتويي يكي از قديمي‎ترين تمدنهاي فلات ايران مي‎باشد. گذشته‎ي تمدني طولاني و موقعيت اقليمي خاص از يك سو و نزديكي اين شهر به مرزهاي غربي كه اروميه را به عنوان دروازه‎اي براي ورود فرهنگ و تمدن‎هاي غربي ايران تبديل مي كند موجب شده است تا معماري اين شهر در حالي كه زير مجموعه‎ي معماري حوزه‎ي فرهنگي ايران به حساب مي‎آيد از شخصيت ويژه‎اي نيز برخوردار باشد چنانكه خانه‎هاي مسكوني شهر اروميه با وجود رعايت الگوهاي معماري ايراني داراي بيان و لحن ويژه‎اي هستند مدرسه‎ي هدايت به عنوان نمونه‎اي عالي از خانه‎هاي مسكوني اروميه به همراه خانه‎ي انصاري‎ها از آخرين بازمانده‎هاي اين معماري خاص هستند.

دليل خاص بودن اين معماري استفاده‎ي وسيع از كاشي و تزئينات رنگي در خانه است كاري كه معمولاً در مساجد يا بناهاي عمومي به چشم مي‎خورد حجم زياد اورسي با پيچيدگي در خور تحسين با وجود اقليم سرد اروميه از ديگر ويژگي‎هاي اين بنا است كه معمار در حالي كه مسئله‎ي انرژي را با دو جداره كردن اورسي حل كرده است با فضاهايي بسيار روشن و با چشم انداز عالي به حياط‎هاي متعدد بنا دست پيدا كرده است  اين در حالي است كه با وجود شباهت الگوها و روابط فضايي اين بنا با معماري تبريز، نزديك ترين شهر مهم و صاحب سبك معماري، فضاهاي معماري تبريز ارتباط ضعيف‎تري با فضاي باز حياط دارند.

اگر چه ويژگي‎هاي برشمرده در مورد بناهاي اروميه و اينكه مدرسه‎ي هدايت از آخرين ابنيه مسكوني تاريخي باقي مانده در اروميه مي‎باشد انگيزه‎ي كافي براي مرمت و نگهداري اين بنا را فراهم مي‎آورد اما استقرار اين بنا در كنار مسجد منار از زيباترين مساجد محله‎اي شهر اروميه و مجاورت با ميدانچه‎اي از محله‎ي هندوها ارزش مضاعفي را براي بنا به وجودآْورده و بر اهميت مرمت آن مي‎افزايد.  

اين بنا در حدود 130 سال پيش توسط اعراز الدوله از نزديكان شاه قاجار ساخته مي‎شود در آخرين سال‎هاي حكومت قاجار اين بنا به هاشم اف ديلمقاني از تجار سرشناس شهر به هزار تومان كه رقم بسيار بالايي بوده فروخته مي‎شود پس از فوت آقاي هاشم اف بخش‎هايي از بنا توسط وراث به فروش رسيده و تخريب مي‎گردد قسمن شاه نشين و احداثات حاشيه‎ي غربي حياط شمالي توسط آقاي صحت خريداري شده و با تغييراتي به مدرسه  تبديل مي‎شود در سال 1365 اين بنا متروك شده و در بمباران‎هاي سال‎هاي جنگ متحمل آسيب‎هاي فراواني شده است. 

در سال 1378 اين بنا توسط مسكن و شهرسازي استان خريداري شده و قرارداد  مطالعات مرمتي و اجراي آن با اينجانب منعقد شده و قرار شد تا اين بنا به منظور بهره برداري دانشكده شهرسازي اروميه مورد مرمت قرار گيرد.

 قسمت باقي مانده از اين ساختمان داراي 2 حياط در شمال و جنوب شاه‎نشين و ساختماني در غرب حياط شمالي بود كه در دو طبقه ساخته شده بود. زيرزمين با سنگ لاشه ساخته شده بود و سقف آن با تيرهاي چوبي كه در يك دوره‎ي مرمتي تعدادي تير آهن نيز به آن اضافه شده بود پوشش داده شده بود در طبقه بالا شاه نشين با الگوي شكم دريده در الگويي فرادست به نام ايوان دو ستونه با چهار اتاق كه حكم گوشواره‎هاي فضاي مركزي را دارند و دو راهرو شمالي- جنوبي در ارتباطي شرقي- غربي  ساختار فضايي مستحكمي را سامان داده‎اند بناي مدرسه‎ي هدايت با اورسي‎هاي بسيار پيچيده و زيبايي كه پنجره هاي اتاقها را تشكيل مي‎دهد به بنايي بسيار با شكوه تبديل شده است.

 سقف بلند شاه نشين موجب شده تا گوشواره‎ها كه به لحاظ تناسب فضايي نيازمند سقف‎هاي كوتاهتري هستند فضايي را در بالاي خود شكل دهند. كه به ظاهر بي‎استفاده نيز مي‎آيد و نور خود را از بالاترين قسمت اورسي گوشواره‎ها تأمين مي‎كند اين فضا در اروميه به تالان خانه مشهور است. بنابراين بنا عملاً داراي طبقه‎ي سومي نيز مي‎باشد بال غربي حياط شمالي شامل تعدادي اتاق ساده با تقسيمات 2 تايي مي‎باشد كه پلان آن انعكاس پلان زيرزمين بوده و از طريق پلكاني به حياط متصل مي‎شده است. 

تزئينات:

شخصيت عمومي اين بنا توسط تركيبي از تزئينات آجر و كاشي شكل گرفته است آجر به صورت آجر ساده- آجركاري- آجر پيش بر و آجر تراش مورد استفاده قرار گرفته است رنگ قرمز اين آجرها از ويژگي‎هاي تزئيني اين بنا محسوب مي‎شود.

آجر به عنوان زمينه‎ي كاشي‎هاي الوان بيشترين سطح را به خود اختصاص داده است كاشي در اين بنا به دو صورت آجر لعاب‎دار كه هم به صورت ساده و هم به صورت پيش‎بر استفاده شده است و كاشي هفت رنگ به كار رفته است.

اما چنان‎كه گفته شد اورسي به عنوان تزئين چوبي  از مهم‎ترين ويژگيهاي اين بنا مي‎باشد. بنابراين مي‎توان گفت يكي از وسيع ‎ترين انواع تزئينات در اين بنا تزئينات چوبي است كه علاوه بر اورسي‎ها پنجره‎ها و درهاي ورودي را نيز شامل مي‎گرديده است.

سازه:

سازه‎ي بنا تماماً قابي بوده و بر روي پي با عمق حدوداً 120 سانتي‎متر از لاشه‎ سنگ و آهك بنا شده است. ديوارهاي زيرزمين از سنگ لاشه و ساير ديوراها از آجر بوده است سقف‎ها همه از تير چوبي است و جز در چند راهرو باريك و قوس بين ستون‎هاي شمالي و طاق‎نماهاي نماهاي ساختمان از سازه‎ي طاقي استفاده نشده است.

آسیب ها:

مهم‎ترين آسيب فضايي به مجموعه، تخريب بخش‎هاي وسيعي از بنا مي‎باشد چنانكه بخش باقي مانده كمتر از نيم مساحت واقعي بنا مي‎باشد از سويي ساختن بنايي جديد در كنار مجموعه به عنوان كلاس و خراب كردن ديوار حياط شمالي به عنوان ايجاد ورودي و حذف و كور كردن ورودي اصلي بنا از جمله آْسيبهاي فضايي بنا به حساب مي‎آيد تخريب بخش وسيعي از كاشي‎هاي هفت رنگ و آسيب انساني و يخ زدگي در آجرهاي لعاب دار وجود نم نزولي در تمام آجر كاري‎ها و تزئينات پوسته‎ي بنا از جمله مهم‎ترين آسيب‎هاي تزئينات محسوب مي‎شد. اورسي‎ها نيز كه از تعداد قطعات بسيار زيادي تشكيل شده بودند دچار آسيب وسيعي بوده و تعداد زيادي از اين قطعات كوچك به همراه شيشه‎هاي رنگي از بين رفته بودند هنگام آْغاز مطالعات سازه‎ي بنا دچار آسيب‎هاي بسيار جدي بود. كه همين مسئله موجب شد تا در طرح رفع خطر تمام ساختمان در زير يك داربست با پوشش بررسي قرار گيرد تا هم در اثر بارندگي سازه آسيب بيشتري نبيند و هم تزئينات دچار آسيبهاي جدي‎تري نگردند.

 بديهي بود كه به علت استفاده‎ي بي‎رويه تأسيسات بنا شامل آب و فاضلاب و سيستم‎هاي الكتريكي در وضعيت بسيار بدي قرار داشت و هرجا سرويس بهداشتي وجود داشت تا شعاع وسيعي دچار رطوبت شديد بود هم‎چنين سيم كشي‎هاي قديمي ساختمان را در معرض آتش‎سوزي احتمالي قرار مي‎داد كه در طرح رفع خطر حدف سيستم‎هاي تأسيساتي گذشته در دستور كار قرار گرفت در حالي كه پروژه مراحل مطالعات تاريخي وضع موجود و آسيب‎شناسي را پشت سر مي‎گذاشت طرح احياي مدرسه‎ي هدايت نيز در دستور كار قرار گرفت و با عنوان دانشكده‎ي شهر سازي اروميه اين طرح تهيه شد به همين دليل از يك سو به نيازهاي دانشكده توجه شده و از سوي ديگر استعدادهاي فضايي بنا مورد توجه قرار گرفت.

يكي از ويژگيهاي بناهايي با الگوي ايوان دوستونه دو محور حركتي در دو گوشه‎ي بنا مي‎‎باشد فضاي مركزي كه شاه نشين ناميده مي‎شود موجب مي‎شود تا ارتباط عرضي در بنا از بين برود. بنا به اين ويژگي ساختمان در قسمت اصلي به سه بخش تقسيم مي‎شود كه دو قسمت كناري علاوه بر ارتباط با فضاي بيروني ارتباطي عمودي را نيز مي‎توانند شكل دهند. به هميمن دليل حوزه‎هاي عملكردي در اين سه بخش و به صورت عمودي در نظر گرفته شد. حوزه‎ي آموزشي و كمك آموزشي در دو بخش مركزي و شرقي قسمت اصلي قرار گرفته و حوزه‎ي اداري دو بخش غربي همين قسمت و بال غربي حياط شمالي قرار داده شد طبقه‎ي هم‎كف نيز به حوزه‎ي آموزشي و در قسمت زيرزمين حوزه‎ي خدماتي استقرار يافت سرويسهاي بهداشتي نيز در ساختمان موجود و غير تاريخي در پشت بال غربي استقرار يافت. چنانكه گفته شد  4 اتاق در بالاي گوشواره‎ها موجود بوده كه در ساختمان اصلي فاقد عملكرد مهمي بوده ولي در طرح مرمت دانشگاه به فضاي كلاسها اختصاص يافته و در حالي كه در گذشته ارتباط آنها توسط نردبان با طبقه‎ي همكف برقراري مي‎شد با قرار دادن پلكاني گرد و فلزي علاوه بر ايجاد ارتباط بر غير اصل بودن اين پله‎ها نيز تأكيد شد. در واقع به دليل وجود شواهد فراوان از وضعيت تاريخي بنا بازسازي بنا بر اساس اين شواهد انجام شد و تنها تغييرات در اجزاء معماري بنا مربوط به كف‎ها، سازه، شيرواني و تأسيسات بود.

با توجه به كاركرد بنا كه تردد زياد دانشجويان را ايجاب مي‎كرد كف فضاها از سنگ گرانيت استفاده شد هم‎چنين كف حياط از سنگ لاشه‎ي معادن غرب اروميه كه در كف‎سازي‎هاي تاريخي نيز استفاده مي‎شد انتخاب شد.

اما مهم‎ترين حجم دخالت در بنا مربوط به سازه مي‎باشد در مورد پي‎ها با استفاده از سنگ لاشه و ملات باتارد در هنگام حفر كانال زه‎كش پي‎سازي يك بار از سمت بيرون و بار ديگر از سمت داخل ديوارها انجام شد و از اين طريق پي قبلي كه از آهك و سنگ لاشه بود و در بسياري از قسمتها آهك كيفيت خود را از دست داده اصلاح شد پس از آن ديوارها كه از آجر با ملات گل  بود مورد پابندي قرار گرفت و هر جا كه آجرها كيفيت خود را از دست داده بودند تعويض شده و با ملات باتارد كه از چسبندگي كافي با گل برخورداري است در جاي خود قرار داده شد. پس از آن سقف زيرزمين و سقف طبقه‎ي هم‎كف به صورت كامپوزيت اجرا شده تا ديوارهاي بسيار مرتفع را به هم متصل كرده و پيوستگي ديوارها را برقرار كند. اين دو سطح از سقف هر جا كه امكان پذير بود از طريق كلافهاي عمودي به هم متصل شده و در نهايت اين كلافهاي عمودي به كلاف‎هاي افقي آخرين سطح يعني زير خرپاهاي شيرواني متصل شدند.

در مورد ستون‎های ساختمان با توجه به این‎که هسته‎‎ي چوبی آن‎ها پوسیده شده و توان باربری نداشتند، تصمیم به جمع‎آوری گرفته شد. برای انجام این کار کاشی‎ها و آجرهای لعاب‎دار روی تیر چوبی به دقت جمع‎آوری شده و پس از اجرای فونداسیون بتنی با اجرای ستون‎های آهنی این ستون‎ها به کلاف‎های بتنی انتهای دیوارها متصل شدند. در نهایت خرپاهای فلزی سقف نهایی را شکل دادند که علاوه بر نقش سازه‎ای دقیقاً شیب و ارتفاع ساختمان را رعایت کرده است. در واقع ایدۀ اصلی سازه علاوه بر حل مسائل ثقلی ساختمان بهبود نسبی وضعیت بنا در برابر زلزله نیز بوده است. اگر‎چه بنا در ابتدا فاقد شیروانی بود ولی سقف سبک ایجاب می کرد که پوشش نهایی با شیروانی اجرا گردد، ولی شیب کم این شیروانی موجب می‎گردد تا عملاً این شیروانی قابل رویت نباشد.

در مورد تأسیسات، ایدۀ اصلی دور کردن آب از بنا از طریق دور کردن سرویس‎های بهداشتی بود این سرویس‎ها در بنای بی‎ارزش ولی نسبتاً نوسازی که در پشت مجموعه بود، جای داده شد. با توجه به اقلیم ارومیه و مذاکرات با مقامات دانشگاه نسبت به تعطیلی دانشگاه در تابستان و عدم ارائه ترم تابستانی، سیستم سرمایش از بنا حذف شده و سیستم گرمایش به صورت شوفاژ و با لوله‎های سبز درنظر گرفته شد، تا خطر ترکیدگی و پوسیدگی در آنها به حداقل برسد.

محوطه نیز از جمله مهمترین موضوع‎هایی است که می‎بایست در مرمت به آن توجه کرد و در واقع محوطه خود بخشی از معماری بناست و مباحث مربوط به آن نیز کاملاً تابع مفاهیم مرمتی می‎باشد. خوشبختانه با سونداژهای انجام شده کف اصلی حیاط و سیستم باغچه و حوض آن کاملاً مشخص شد و بر اساس وضعیت تاریخی مورد مرمت قرار گرفت. در حیاط جنوبی نزدیکی حوض و باغچه‎ها به دیوار نوساز جنوبی و استفاده از مصالح سیمان برای اندود دیوار نشان دهندۀ این حقیقت تاریخی بود که حیاط موجود بخشی از حیاط واقعی است و بنا در انتظار خریداری ساختمان‎های جنوبی و احیای مجدد این حیاط است.

از جمله مسائل پیچیده‎ای که در مرمت و احیای مدرسه هدایت وجود داشت، ورودی بود. چرا‎که هر دو ورودی اصلی ساختمان که یکی در جنوب حیاط جنوبی و دیگری در کنج شمال غربی حیاط شمالی بود، از بین رفته بودند. اولی با فروش بخش جنوبی به کلی تخریب شده بود و دومی با احداث خانه‎ای در روبروی آن کور شده بود.

بنابراین به ناچار کنج شرقی حیاط در کنار مسجد منار به عنوان ورودی درنظر گرفته شد. نکته مهم اینجا بود که این ورودی می‎بایست تابع قاب‎بندی دیوارها باشد تا در صورت احیای هر یک از ورودی‎های اصلی ساختمان امکان مسدود کردن این ورودی جدید بدون لطمه دیدن مفهوم حیاط وجود داشته باشد.

نورپردازی از جمله مسائلی است که معمولاً با تأسیسات دیده می‎شود ولی در این پروژه سعی شد نورپردازی در مجموعۀ محوطه (landscap) درنظر گرفته شود تا به عنوان بخشی از مفهوم معماری شبانه مطرح گردد. در نهایت در سال 1384 این بنا توسط وزیر مسکن وقت افتتاح شده و از آن زمان مورد استفادۀ دانشکدۀ شهرسازی ارومیه قرار گرفته است. باید امیدوار بود که با خرید قسمت‎هایی از بنا که در سال‎های گذشته از پیکرۀ اصلی آن جدا شده و مورد تخریب و نوسازی قرار گرفته بتوان مجموعۀ زیبای هدایت را بر اساس اصول مرمتی دوباره احیا نمود، تا علاوه بر حفاظت از یکی از نمونه‎های استثنائی معماری ایرانی بتوان از وجود این بنا و مسجد زیبای منار در جهت احیای محلۀ تاریخی هندو نیز گام‎های مهمی برداشت.