Posted in :دپارتمان مرمت و حفاظت
Author:administrator
مارس 6, 2019
بدون دیدگاه
اروميه مهمترين شهر حاشيهي غربي درياچهي اروميه مركز منطقهاي است كه محل استقرار تمدن اورارتويي يكي از قديميترين تمدنهاي فلات ايران ميباشد. گذشتهي تمدني طولاني و موقعيت اقليمي خاص از يك سو و نزديكي اين شهر به مرزهاي غربي كه اروميه را به عنوان دروازهاي براي ورود فرهنگ و تمدنهاي غربي ايران تبديل مي كند موجب شده است تا معماري اين شهر در حالي كه زير مجموعهي معماري حوزهي فرهنگي ايران به حساب ميآيد از شخصيت ويژهاي نيز برخوردار باشد چنانكه خانههاي مسكوني شهر اروميه با وجود رعايت الگوهاي معماري ايراني داراي بيان و لحن ويژهاي هستند مدرسهي هدايت به عنوان نمونهاي عالي از خانههاي مسكوني اروميه به همراه خانهي انصاريها از آخرين بازماندههاي اين معماري خاص هستند.
دليل خاص بودن اين معماري استفادهي وسيع از كاشي و تزئينات رنگي در خانه است كاري كه معمولاً در مساجد يا بناهاي عمومي به چشم ميخورد حجم زياد اورسي با پيچيدگي در خور تحسين با وجود اقليم سرد اروميه از ديگر ويژگيهاي اين بنا است كه معمار در حالي كه مسئلهي انرژي را با دو جداره كردن اورسي حل كرده است با فضاهايي بسيار روشن و با چشم انداز عالي به حياطهاي متعدد بنا دست پيدا كرده است اين در حالي است كه با وجود شباهت الگوها و روابط فضايي اين بنا با معماري تبريز، نزديك ترين شهر مهم و صاحب سبك معماري، فضاهاي معماري تبريز ارتباط ضعيفتري با فضاي باز حياط دارند.
اگر چه ويژگيهاي برشمرده در مورد بناهاي اروميه و اينكه مدرسهي هدايت از آخرين ابنيه مسكوني تاريخي باقي مانده در اروميه ميباشد انگيزهي كافي براي مرمت و نگهداري اين بنا را فراهم ميآورد اما استقرار اين بنا در كنار مسجد منار از زيباترين مساجد محلهاي شهر اروميه و مجاورت با ميدانچهاي از محلهي هندوها ارزش مضاعفي را براي بنا به وجودآْورده و بر اهميت مرمت آن ميافزايد.
اين بنا در حدود 130 سال پيش توسط اعراز الدوله از نزديكان شاه قاجار ساخته ميشود در آخرين سالهاي حكومت قاجار اين بنا به هاشم اف ديلمقاني از تجار سرشناس شهر به هزار تومان كه رقم بسيار بالايي بوده فروخته ميشود پس از فوت آقاي هاشم اف بخشهايي از بنا توسط وراث به فروش رسيده و تخريب ميگردد قسمن شاه نشين و احداثات حاشيهي غربي حياط شمالي توسط آقاي صحت خريداري شده و با تغييراتي به مدرسه تبديل ميشود در سال 1365 اين بنا متروك شده و در بمبارانهاي سالهاي جنگ متحمل آسيبهاي فراواني شده است.
در سال 1378 اين بنا توسط مسكن و شهرسازي استان خريداري شده و قرارداد مطالعات مرمتي و اجراي آن با اينجانب منعقد شده و قرار شد تا اين بنا به منظور بهره برداري دانشكده شهرسازي اروميه مورد مرمت قرار گيرد.
قسمت باقي مانده از اين ساختمان داراي 2 حياط در شمال و جنوب شاهنشين و ساختماني در غرب حياط شمالي بود كه در دو طبقه ساخته شده بود. زيرزمين با سنگ لاشه ساخته شده بود و سقف آن با تيرهاي چوبي كه در يك دورهي مرمتي تعدادي تير آهن نيز به آن اضافه شده بود پوشش داده شده بود در طبقه بالا شاه نشين با الگوي شكم دريده در الگويي فرادست به نام ايوان دو ستونه با چهار اتاق كه حكم گوشوارههاي فضاي مركزي را دارند و دو راهرو شمالي- جنوبي در ارتباطي شرقي- غربي ساختار فضايي مستحكمي را سامان دادهاند بناي مدرسهي هدايت با اورسيهاي بسيار پيچيده و زيبايي كه پنجره هاي اتاقها را تشكيل ميدهد به بنايي بسيار با شكوه تبديل شده است.
سقف بلند شاه نشين موجب شده تا گوشوارهها كه به لحاظ تناسب فضايي نيازمند سقفهاي كوتاهتري هستند فضايي را در بالاي خود شكل دهند. كه به ظاهر بياستفاده نيز ميآيد و نور خود را از بالاترين قسمت اورسي گوشوارهها تأمين ميكند اين فضا در اروميه به تالان خانه مشهور است. بنابراين بنا عملاً داراي طبقهي سومي نيز ميباشد بال غربي حياط شمالي شامل تعدادي اتاق ساده با تقسيمات 2 تايي ميباشد كه پلان آن انعكاس پلان زيرزمين بوده و از طريق پلكاني به حياط متصل ميشده است.
شخصيت عمومي اين بنا توسط تركيبي از تزئينات آجر و كاشي شكل گرفته است آجر به صورت آجر ساده- آجركاري- آجر پيش بر و آجر تراش مورد استفاده قرار گرفته است رنگ قرمز اين آجرها از ويژگيهاي تزئيني اين بنا محسوب ميشود.
آجر به عنوان زمينهي كاشيهاي الوان بيشترين سطح را به خود اختصاص داده است كاشي در اين بنا به دو صورت آجر لعابدار كه هم به صورت ساده و هم به صورت پيشبر استفاده شده است و كاشي هفت رنگ به كار رفته است.
اما چنانكه گفته شد اورسي به عنوان تزئين چوبي از مهمترين ويژگيهاي اين بنا ميباشد. بنابراين ميتوان گفت يكي از وسيع ترين انواع تزئينات در اين بنا تزئينات چوبي است كه علاوه بر اورسيها پنجرهها و درهاي ورودي را نيز شامل ميگرديده است.
سازهي بنا تماماً قابي بوده و بر روي پي با عمق حدوداً 120 سانتيمتر از لاشه سنگ و آهك بنا شده است. ديوارهاي زيرزمين از سنگ لاشه و ساير ديوراها از آجر بوده است سقفها همه از تير چوبي است و جز در چند راهرو باريك و قوس بين ستونهاي شمالي و طاقنماهاي نماهاي ساختمان از سازهي طاقي استفاده نشده است.
مهمترين آسيب فضايي به مجموعه، تخريب بخشهاي وسيعي از بنا ميباشد چنانكه بخش باقي مانده كمتر از نيم مساحت واقعي بنا ميباشد از سويي ساختن بنايي جديد در كنار مجموعه به عنوان كلاس و خراب كردن ديوار حياط شمالي به عنوان ايجاد ورودي و حذف و كور كردن ورودي اصلي بنا از جمله آْسيبهاي فضايي بنا به حساب ميآيد تخريب بخش وسيعي از كاشيهاي هفت رنگ و آسيب انساني و يخ زدگي در آجرهاي لعاب دار وجود نم نزولي در تمام آجر كاريها و تزئينات پوستهي بنا از جمله مهمترين آسيبهاي تزئينات محسوب ميشد. اورسيها نيز كه از تعداد قطعات بسيار زيادي تشكيل شده بودند دچار آسيب وسيعي بوده و تعداد زيادي از اين قطعات كوچك به همراه شيشههاي رنگي از بين رفته بودند هنگام آْغاز مطالعات سازهي بنا دچار آسيبهاي بسيار جدي بود. كه همين مسئله موجب شد تا در طرح رفع خطر تمام ساختمان در زير يك داربست با پوشش بررسي قرار گيرد تا هم در اثر بارندگي سازه آسيب بيشتري نبيند و هم تزئينات دچار آسيبهاي جديتري نگردند.
بديهي بود كه به علت استفادهي بيرويه تأسيسات بنا شامل آب و فاضلاب و سيستمهاي الكتريكي در وضعيت بسيار بدي قرار داشت و هرجا سرويس بهداشتي وجود داشت تا شعاع وسيعي دچار رطوبت شديد بود همچنين سيم كشيهاي قديمي ساختمان را در معرض آتشسوزي احتمالي قرار ميداد كه در طرح رفع خطر حدف سيستمهاي تأسيساتي گذشته در دستور كار قرار گرفت در حالي كه پروژه مراحل مطالعات تاريخي وضع موجود و آسيبشناسي را پشت سر ميگذاشت طرح احياي مدرسهي هدايت نيز در دستور كار قرار گرفت و با عنوان دانشكدهي شهر سازي اروميه اين طرح تهيه شد به همين دليل از يك سو به نيازهاي دانشكده توجه شده و از سوي ديگر استعدادهاي فضايي بنا مورد توجه قرار گرفت.
يكي از ويژگيهاي بناهايي با الگوي ايوان دوستونه دو محور حركتي در دو گوشهي بنا ميباشد فضاي مركزي كه شاه نشين ناميده ميشود موجب ميشود تا ارتباط عرضي در بنا از بين برود. بنا به اين ويژگي ساختمان در قسمت اصلي به سه بخش تقسيم ميشود كه دو قسمت كناري علاوه بر ارتباط با فضاي بيروني ارتباطي عمودي را نيز ميتوانند شكل دهند. به هميمن دليل حوزههاي عملكردي در اين سه بخش و به صورت عمودي در نظر گرفته شد. حوزهي آموزشي و كمك آموزشي در دو بخش مركزي و شرقي قسمت اصلي قرار گرفته و حوزهي اداري دو بخش غربي همين قسمت و بال غربي حياط شمالي قرار داده شد طبقهي همكف نيز به حوزهي آموزشي و در قسمت زيرزمين حوزهي خدماتي استقرار يافت سرويسهاي بهداشتي نيز در ساختمان موجود و غير تاريخي در پشت بال غربي استقرار يافت. چنانكه گفته شد 4 اتاق در بالاي گوشوارهها موجود بوده كه در ساختمان اصلي فاقد عملكرد مهمي بوده ولي در طرح مرمت دانشگاه به فضاي كلاسها اختصاص يافته و در حالي كه در گذشته ارتباط آنها توسط نردبان با طبقهي همكف برقراري ميشد با قرار دادن پلكاني گرد و فلزي علاوه بر ايجاد ارتباط بر غير اصل بودن اين پلهها نيز تأكيد شد. در واقع به دليل وجود شواهد فراوان از وضعيت تاريخي بنا بازسازي بنا بر اساس اين شواهد انجام شد و تنها تغييرات در اجزاء معماري بنا مربوط به كفها، سازه، شيرواني و تأسيسات بود.
با توجه به كاركرد بنا كه تردد زياد دانشجويان را ايجاب ميكرد كف فضاها از سنگ گرانيت استفاده شد همچنين كف حياط از سنگ لاشهي معادن غرب اروميه كه در كفسازيهاي تاريخي نيز استفاده ميشد انتخاب شد.
اما مهمترين حجم دخالت در بنا مربوط به سازه ميباشد در مورد پيها با استفاده از سنگ لاشه و ملات باتارد در هنگام حفر كانال زهكش پيسازي يك بار از سمت بيرون و بار ديگر از سمت داخل ديوارها انجام شد و از اين طريق پي قبلي كه از آهك و سنگ لاشه بود و در بسياري از قسمتها آهك كيفيت خود را از دست داده اصلاح شد پس از آن ديوارها كه از آجر با ملات گل بود مورد پابندي قرار گرفت و هر جا كه آجرها كيفيت خود را از دست داده بودند تعويض شده و با ملات باتارد كه از چسبندگي كافي با گل برخورداري است در جاي خود قرار داده شد. پس از آن سقف زيرزمين و سقف طبقهي همكف به صورت كامپوزيت اجرا شده تا ديوارهاي بسيار مرتفع را به هم متصل كرده و پيوستگي ديوارها را برقرار كند. اين دو سطح از سقف هر جا كه امكان پذير بود از طريق كلافهاي عمودي به هم متصل شده و در نهايت اين كلافهاي عمودي به كلافهاي افقي آخرين سطح يعني زير خرپاهاي شيرواني متصل شدند.
در مورد ستونهای ساختمان با توجه به اینکه هستهي چوبی آنها پوسیده شده و توان باربری نداشتند، تصمیم به جمعآوری گرفته شد. برای انجام این کار کاشیها و آجرهای لعابدار روی تیر چوبی به دقت جمعآوری شده و پس از اجرای فونداسیون بتنی با اجرای ستونهای آهنی این ستونها به کلافهای بتنی انتهای دیوارها متصل شدند. در نهایت خرپاهای فلزی سقف نهایی را شکل دادند که علاوه بر نقش سازهای دقیقاً شیب و ارتفاع ساختمان را رعایت کرده است. در واقع ایدۀ اصلی سازه علاوه بر حل مسائل ثقلی ساختمان بهبود نسبی وضعیت بنا در برابر زلزله نیز بوده است. اگرچه بنا در ابتدا فاقد شیروانی بود ولی سقف سبک ایجاب می کرد که پوشش نهایی با شیروانی اجرا گردد، ولی شیب کم این شیروانی موجب میگردد تا عملاً این شیروانی قابل رویت نباشد.
در مورد تأسیسات، ایدۀ اصلی دور کردن آب از بنا از طریق دور کردن سرویسهای بهداشتی بود این سرویسها در بنای بیارزش ولی نسبتاً نوسازی که در پشت مجموعه بود، جای داده شد. با توجه به اقلیم ارومیه و مذاکرات با مقامات دانشگاه نسبت به تعطیلی دانشگاه در تابستان و عدم ارائه ترم تابستانی، سیستم سرمایش از بنا حذف شده و سیستم گرمایش به صورت شوفاژ و با لولههای سبز درنظر گرفته شد، تا خطر ترکیدگی و پوسیدگی در آنها به حداقل برسد.
محوطه نیز از جمله مهمترین موضوعهایی است که میبایست در مرمت به آن توجه کرد و در واقع محوطه خود بخشی از معماری بناست و مباحث مربوط به آن نیز کاملاً تابع مفاهیم مرمتی میباشد. خوشبختانه با سونداژهای انجام شده کف اصلی حیاط و سیستم باغچه و حوض آن کاملاً مشخص شد و بر اساس وضعیت تاریخی مورد مرمت قرار گرفت. در حیاط جنوبی نزدیکی حوض و باغچهها به دیوار نوساز جنوبی و استفاده از مصالح سیمان برای اندود دیوار نشان دهندۀ این حقیقت تاریخی بود که حیاط موجود بخشی از حیاط واقعی است و بنا در انتظار خریداری ساختمانهای جنوبی و احیای مجدد این حیاط است.
از جمله مسائل پیچیدهای که در مرمت و احیای مدرسه هدایت وجود داشت، ورودی بود. چراکه هر دو ورودی اصلی ساختمان که یکی در جنوب حیاط جنوبی و دیگری در کنج شمال غربی حیاط شمالی بود، از بین رفته بودند. اولی با فروش بخش جنوبی به کلی تخریب شده بود و دومی با احداث خانهای در روبروی آن کور شده بود.
بنابراین به ناچار کنج شرقی حیاط در کنار مسجد منار به عنوان ورودی درنظر گرفته شد. نکته مهم اینجا بود که این ورودی میبایست تابع قاببندی دیوارها باشد تا در صورت احیای هر یک از ورودیهای اصلی ساختمان امکان مسدود کردن این ورودی جدید بدون لطمه دیدن مفهوم حیاط وجود داشته باشد.
نورپردازی از جمله مسائلی است که معمولاً با تأسیسات دیده میشود ولی در این پروژه سعی شد نورپردازی در مجموعۀ محوطه (landscap) درنظر گرفته شود تا به عنوان بخشی از مفهوم معماری شبانه مطرح گردد. در نهایت در سال 1384 این بنا توسط وزیر مسکن وقت افتتاح شده و از آن زمان مورد استفادۀ دانشکدۀ شهرسازی ارومیه قرار گرفته است. باید امیدوار بود که با خرید قسمتهایی از بنا که در سالهای گذشته از پیکرۀ اصلی آن جدا شده و مورد تخریب و نوسازی قرار گرفته بتوان مجموعۀ زیبای هدایت را بر اساس اصول مرمتی دوباره احیا نمود، تا علاوه بر حفاظت از یکی از نمونههای استثنائی معماری ایرانی بتوان از وجود این بنا و مسجد زیبای منار در جهت احیای محلۀ تاریخی هندو نیز گامهای مهمی برداشت.
دسته بندی
بستن