دانشگاه تهران

دانشگاه تهران اولین مکانی در ایران است که نام دانشگاه را به خود گرفته و از بدو  تأسیس تا کنون به عنوان معتبرترین دانشگاه ایران شناخته می‎شود و در زمان حیات هفتادو چند ساله خود علاوه بر تأثیر عمیقی که بر پیشرفت علوم، هنر و تکنولوژی در ایران از خود بر جای گذاشته کالبد آن به عنوان یک معماری پیشرفته و تأثیرگذار در معماری تهران و به تبع آن ایران مطرح بوده است و بررسی معماری آن می‎تواند موضوع جالب توجهی در مطالعه‎ی معماری معاصر ایران باشد. بررسی مراحل شکل‎گیری و تحول ابنیه این دانشگاه مخصوصاً اینکه معماری دانشکده‎ها و سایر ابنیه این دانشگاه شناسنامه‎دار بوده و زمان دقیق معماران و حتی پیمانکاران آن مشخص می‎باشد کمک بسیاری به این بررسی خواهد نمود. اگر چه در این مقاله بررسی ارتباط معماری این مجموعه با معماری معاصر ایران امکان‎پذیر نمی‎باشد ولی کوشش خواهد شد تا با اشاره به تاریخ شکل‎گیری دانشگاه و تاریخ احداث هر یک از ابنیه و بیان ویژگی‎های آنها علاوه بر توصیف معماری ساختمان‎های آن تحول چهل‎ساله معماری این دانشگاه مورد توجه قرار گیرد و در پایان نکاتی در مورد حفظ این یادمان فرهنگی و ملی بیان خواهد شد. نیاز به آشنایی با تمدن مدرن اروپایی که موجب شده بود از زمان حکومت قاجار هر ساله تعداد زیادی از دانشجویان ایرانی برای تحصیلات عالی به اروپا روانه شوند در نخستین سال‎های حکومت پهلوی اول نیز ادامه پیدا کرد.[1]

در این زمان مشکلات ناشی از این اقدام و نیاز روزافزون کشور به متخصصان تحصیل کرده موجب شد تا مسئله‎ی آموزش عالی و ایجاد دانشگاه مورد توجه مجلس شورای ملی قرار گیرد به‎طوری‎که در اسفند سال 1305 در مذاکرات قبل از دستور مجلس شورای ملی ” دکتر سنگ ” درباره‎ی تأسیس ” اونیورسیته” از وزیر معارف پرسید که آیا در این مورد اقدامی شده یا نه و اضافه کرد که به واسطه نداشتن اونیورسیته است که محصل به اروپا می‎رود و دست ما به طرف خارجی‎ها برای جلب مستخدمین خارجی دراز است.

سید محمد تدین وزیر معارف اظهار داشت راجع به اونیورسیته که می‎توانیم آن را دارالعلوم بگوئیم کمال علاقه را داریم و مشغول تهیه لوازم مقدماتی آن هستیم. نظر من این است که در یک فضای وسیعی که شاید هشتاد تا صد هزار زرع مربع وسعت داشته باشد بنایی ساخته شود که شعب علوم و فنون مختلف در آنجا تأسیس گردد.

با این وجود دور جدیدی از اعزام دانشجو به خارج مجدداً با هزینه دولت از سال 1307 آغاز شد و تا سال 1312تعداد 2395 نفر از آنها به اروپا فرستاده شدند که از این عده فقط 452 نفر از آنها پس از به پایان بردن تحصیلات خود به ایران بازگشتند به همین سبب از اعزام دانشجو به خارج از کشور با بودجه دولت جلوگیری به عمل آمد و بودجه شش صد هزار تومانی اعزام دانشجو از سال 1312 قطع شد .

در سال 1310 دکتر عیسی صدیق از طرف دولت آمریکا برای مطالعه در امر آموزش و پرورش به آن کشور دعوت شد. وی مأمور گردید طرحی برای تأسیس یک داالفنون که با تصویب بعدی مجلس شورای ملی دانشگاه خواهده شد[2] در تهران با تعیین نوع تأسیسات، عده معلم و بودجه آن تهیه کند او هم طرحی کلی تهیه کرد و در خرداد همان سال برای وزیر دربار فرستاد سرانجام در سال 1313 فکر تأسیس دانشگاه به مرحله عمل در آمد و به موجب قانون مصوب 8 خرداد سال 1313 تأسیس دانشگاه از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و به موجب ماده دوم آن قانون، شعب ذیل که هر یک دانشکده نام گرفت برای دانشگاه در نظر گرفته شد.

1- علوم معقول و منقول  2- علوم طبیعی و ریاضی  3- ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی   4- طب و شاخه‎های آن  5- حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی   6- فنی و علاوه بر این شش دانشکده، پیش‎بینی شده بود که دانشسراهای عالی و مدارس صنایع متظرفه و نیز چند مدرسه و مؤسسات دیگر به دانشگاه اضافه گردند. در این هنگام وزارت معارف مکان‎های زیر را جهت ساخت دانشگاه پیشنهاد کرد.

• 

• 

• 

• 

• 

در نهایت احداث دانشگاه در باغ جلالیه مورد موافقت قرار گرفت و اراضی جلالیه و قنات آن از حاجی رحیم آقا اتحادیه از قرار متر مربعی چهار ریال و ده‎شاهی خریداری شد و سند صادر گردید.

بلافاصله آندره گدار مدیر کل ادراره‎ی عتیقات که در فن معماری دیپلمه مدرسه هنرهای زیبای پاریس و پنج سالی در استخدام دولت ایران بود، مأمور گردید نقشه‎ی دانشگاه را طرح و ترسیم کند نقشه‎ی عمومی تا خرداد 1313 ش تمام شد و به تصویب رسید.

‎ در واقع طرح گدار طرح جامعی برای زمین دانشگاه بوده و احتمالاً کلیات حجم و طبقات و ابعاد و استانداردهای فضا را مشخص کرده بود و خود به تنهایی دو دانشکده را طراحی نموده است.

 

دانشکده‎ی حقوق و علوم سیاسی
طراحی این بنا به مهندس محسن فروغی محول گردید و ماکسیم سیر در این طرح با وی همکاری نمود ساختمان این دانشکده در سال 1317 شروع و به‎وسیله یک کنسرسیوم اسکاندیناویایی به نام شتبات به‎طور مقاطعه اجرا گردید و در روز 24 اسفند 1319 ش افتتاح شد. ساختمان اولیه آن در دو طبقه و با زیر بنای 3340 متر مربع ساخته شد. این ساختمان علاوه بر چند سالن کنفرانس و اتاق‎های متعدد کتابخانه‎ای با گنجایش بیش از سی هزار جلد کتاب داشت و به‎وسیله‎ی دستگاه حرارت مرکزی گرم می‎شد معماری این بنا نیز کاملاً نئوکلاسیک بوده و تفاوت آن نسبت به ساختمان پزشکی ایجاد دو ورودی تأکید شده در گوشه‎های پلان سه‎قسمتی آن می‎باشد دقت اجرا و پیش‎بینی‎های لازم تأسیساتی در این ساختمان بسیار پیشرو بوده و می‎توان گفت سایر ساختمان‎های مجموعه‎ی دانشگاه تهران بیشتر تحت تأثیر این ساختمان هستند تا مجموعه‎ی ساختمان‎های پزشکی در سال 1326 به علت نیاز به فضای بیشتر یک طبقه به آن اضافه گردید و در سال 1382 در هماهنگی با ساختمان قدیمی بر اساس طرح مهندسین مشاور معماری و محیط، بخش اداری در چهار طبقه به جبهه‎ی غربی دانشکده الحاق گردید. در تابستان 1386 طبقه‎ی میانی ساختمان دانشکده بر اساس طرح مهندسین مشاور گروه ایجاد و با هزینه‎ی مؤسسه فرهنگی مصلی نژاد بازسازی و تجهیز گردید.

• 

• 

• 

• 

• 

. دانشکده‎ی پزشکی و دندانپزشکی
اولین دانشکده‎ای که ساخته شد دانشکده‎ی پزشکی بود. این بنا عمارت تالار تشریح یا دستگاه ابن سینا بود که در زاویه‎ی شمال غربی به طراحی موسیوگدار ساخته شد. ساختمان در روز یکشنبه سوم تیر ماه 1313 ش شروع شد و در اوایل بهمن ماه همان سال به اتمام رسید و با اثاثیه و لوازم مجهز گردید در این روز لوحه‎ی یادگار آغاز دانشگاه که در جعبه‎ای از سنگ مرمر گذاشته شده بود در حفره‎ای به عمق یک‎و نیم متر در زیر محلی که پله‎های مرکزی دانشکده پزشکی بنا گردیده قرار گرفت . مراسم افتتاح رسمی دانشگاه در 24 اسفند 1313 ش به عمل آمد
. [3]آندره‎گدار در طرح این بنا به سبک نئوکلاسیک فرانسه نظر داشته و ورودی بسیار پر عظمت با قوسی به سمت داخل و پلکانی بسیار با شکوه برای آن طراحی نمود که محل ورود به فضای پرعظمت پشت سر خود را شکل دهد.  در دو سوی این حجم با هندسه بسیار قوی دو بال در دو طبقه و با ردیفی از ستونهای ساده که بر روی سکویی به ارتفاع 2 متر قرار گرفته هندسه کلاسیک بنا را تکمیل می‎کند. نمای سیمانی با سکوی سنگی که پوسته‎ی خارجی و تزئین بنا را تشکیل می‎دهد حکایت از جریانی از تزئینات می‎کند که با ورود سیمان به ایران آغاز شده بود. سیمان تا حدود 3 دهه بعد از این به عنوان نماد تکنولوژی ساختمانی و مصالحی با ارزش پوشش اکثر ساختمان‎ها را تشکیل می‎داده است اگرچه سیمان در این بنا در سازه‎ی بنا نیز به کار رفته ولی سیمان در ایران اول بار به عنوان تزئین در پوسته‎ی خارجی بناها به کار گرفته شده است.

در هنگام ساخت این بنا به دلیل مشغله زیاد اندره‎گدار به پیشنهاد وی ماکسیم سیرو جهت تهیه نقشه‎های اجرایی و طرح‎های فنی و نیز نظارت بر امور ساختمانی دانشگاه تهران استخدام گردید.

در سال 1314 طبقه‎ی اول داروسازی- اکثر قسمتهای میکروب‎شناسی و عمارت ورزش ساخته شد.

در سال 1315 طبقات دوم، سوم چهارم عمارت دواسازی و قسمتی از گلخانه ساخته شد و دیوارهای محوطه تکمیل شده با نرده آهنی محصور گردید. عمارت دندانسازی که قرینه‎ی دواسازی و در جنوب شرقی ساختمان طب مرکزی قرار دارد در اسفند سال 1315  شروع به پی‎کنی شد.

در سال 1316 کلیه ساختمان‎های مربوط به رشته‎ی پزشکی به پایان رسید. در 24 اسفند 1316 باقیمانده ساختمان‎ها رسماًَ افتتاح شد. در سال 1319 دانشکده‎ی طب به پزشکی و دندانسازی و دواسازی به دندانپزشکی و داروسازی تغییر نام داد. در سال 1339 الحاقاتی در شرق ساختمان دندانپزشکی شروع شد که در سال 1344 به اتمام رسید و در سال بعد افتتاح گردید. بهای تمام شده‎ی ساختمان دندانپزشکی با تأسیسات و تجهیزات و محوطه‎سازی برای هر متر مربع 5685 ریال محاسبه گردید.

دانشکده‎ی ادبیات

از همان آغاز تأسیس دانشگاه دانشسرای عالی به این مجموعه پیوست ولی چون ساختمانی برای آن در دانشگاه آماده نبود از محل دانشسرای عالی در قسمت شمال باغ نگارستان برای تشکیل دانشکده ادبیات و علوم انسانی استفاده شد [4]

تا اینکه دانشکده ادبیات در محیط دانشگاه در محلی قرینه‎ی شرقی دانشکده حقوق در سال 1337 و کاملاً از روی طرح همان دانشکده ساخته شد. [5]
در همین سال مجسمه‎ی نشسته‎ی حکسم ابوالقاسم فردوسی اهدایی پارسیان هندوستان پس از نصب مجسمه دیگری از فردوسی از میدان فردوسی به محوطه‎ی مقابل دانشکده‎ی ادبیات انتقال یافت. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

دانشکده‎ی علوم

اگرچه سابقه‎ی تدریس برخی از دروس این دانشکده به زمان تأسیس دارالفنون باز می‎گردد اما تا زمان تأسیس دانشگاه تهران علوم مورد نظر بیشتر به منظور کمک به رشته‎ی پزشکی مطرح بوده‎اند و تنها با تأسیس دانشگاه تهران به صورت مستقل مطرح شدند.

این دانشکده در آغاز تأسیس دانشگاه تهران در محل دانشسرای عالی تأسیس شد ساختمان این دانشکده از اول مرداد 1326 شروع شد و در آغاز بسیار کوچکتر از ساختمان کنونی بوده تا اینکه در سال تحصیلی 30-1331 به علت کمی جا و نداشتن تالارهای تدریس و آزمایشگاه‎های متعدد تدریجاً قسمت‎های مختلف و آزمایشگاه‎ها به ساختمان جدید که نیمه هم مانده بود اضافه شد در حال حاضر این ساختمان از بزرگترین ساختمانهاي دانشگاه بوده و متجاوز از 300 اتاق و 40 آزمايشگاه و 23 تالار درس، يك آمفي تئاتر بزرگ و 52 اتاق براي استادان و دانشياران و يك تالار براي كتابخانه دارد. در سال 1343 سالن سلف سرويس دانشجويان به وسيله ي شركت ملي نفت ايران به اين مجموعه الحاق گرديد. در مجموع مساحت اين ساختمان به 26400 متر مربع مي رسد.

معماري اين دانشكده از معماري نئوكلاسيك فاصله گرفته و بر اساس مفاهيم معماري مدرن ساخته شده است با اين وجود طراح ساختمان سعي داشته است اين ساختمان با ساير ابنيه‎ي دانشگاه هماهنگ باشد به همين منظور استفاده از نماي سيماني و ورودي تأكيد شده در محور ساختمان را مد نظر قرار داده است. 

دانشكده ي فني
دانشكده‎ي فني در بدو تأسيس به طور موقت در محل دبيرستان دارالفنون و با وسايل بسيار محدود شروع به كار كرد و در سال 1320 ش به بناي اختصاصي خود در دانشگاه تهران انتقال يافت. دانشكده‎ي فني بعد از دانشكده‎ي پزشكي از مشهورترين دانشكده هاي دانشگاه تهران مي‎باشد و حد فاصل دانشكده‎ي پزشكي و حقوق ساخته شده است. طرح آن بر اساس طرح آندره‎گدار ساخته شده و هر سال آن مرتباً توسعه يافت و در سال 1346 دو بناي بزرگ ديگر و تعداد زيادي آزمايشگاه و كارگاه به آن اضافه شد. از مشخصات اين بنا وجود آمفي‎تئاتري بزرگ با پلان دايره در مركز آن مي‎باشد اين بنا از ابتدا داراي تهويه‎ي مطبوع بوده تا كلاس‎ها در طول تابستان نيز تشكيل گردد.

معماری اين بنا اگرچه مدرن‎تر از ساختمان دانشكده‎ي پزشكي است ولي خطوط طراحي ساختمان پزشكي در آن قابل شناسايي مي‎باشد و ستون‎هاي بال‎هاي كناري دانشكده‎ي پزشكي در اينجا به صورت نيم ستون خود نمايي مي‎كند. پلكان دو طرفه مركزي بر روي ورودي از جمله مفاهيم معماري نئوكلاسيك است كه در اين بنا به كار گرفته شده است.  

دانشكده‎ي هنرهاي زيبا
بزرگترين گام آموزش معماري به روش دانشگاهي با تأسيس دانشكده‎ی هنرهاي زيبا به همت اسمائيل مرآت رئيس فرهنگ وقت برداشته شد و راهي را كه كمال الملك با تأسيس مدرسه‎ي صنايع مستظرفه آغاز كرده بود به نتيجه رسيد. اين دانشكده كه با انتقال دانشجويان معماري هنرسراي عالي و شعبه‎هاي نقاسي و مجسمه‎سازي هنرستان عالي از اول مهر ماه 1319 شروع به كار كرده بود و تا مدت‎ها به نام هنركده ناميده مي‎شد تا اينكه در سال 1328 به محل خود انتقال يافت و به دانشكده‎ي هنرهاي زيبا تغيير نام داد و از آن پس هر سال يك قسمت از پروژه ساختمان دانشكده يعني آتليه‎هاي معماري موزه ، آمفي تئاتر، نمايشگاه، كلاسهاي نظري، تشكيلات اداري و ساختمان كارگاه مجسمه سازي به اتمام رسيد. آخرين قسمت كتابخانه و كارگاههاي نقاشي و كلاس‎هاي موسيقي و تئاتر بود كه در روز چهارشنبه 30 آذر 1345 گشايش بناي اين دانشكده توسط رولانددوبرول طراحي گرديد.

معماري اين بنا در ميان همه‎ي دانشكده‎ها از همه مدرن‎تر مي‎باشد وجود پيلوت در طبقه‎ي همكف و لبه‎هاي پيش آمده در پنجره‎ها كه از شاخصه‎هاي معماري مكتب لكوبوزيه بوده در اين بنا به چشم مي‎خورد پلان سيال و بدون مركزيت محوري در آن نمونه‎ي ديگري از تغيير سبك معماري در اين بنا مي‎باشد. با اين وجود ورودي شمال غربي با ستون‎هاي بلند و نماي سيماني همه‎ی بنا  حلقه‎ي واسطي بين معماري اين مجموعه با معماري ساير دانشكده‎ها مي‎باشد. رواق‎هاي طولاني كه قسمت‎هاي مختلف دانشكده را به هم متصل مي‎كند از ويژگي‎هاي مهم اين معماري اين دانشكده مي‎باشد.

باشگاه دانشگاه تهران كه در حال حاضر از آن براي نهارخوري كاركنان و دانشجويان استفاده مي‎شود، توسط رولان دوبرول و با همكاري ماكسيم‎سيرو طراحي گرديد و در سال 1334 به بهره برداري رسيد. معماري بنا با ساير ابنيه دانشگاه متفاوت بوده و اگرچه در محدوده معماري مدرن مي‎گنجد ولي از مفاهيمي متفاوت از دانشكده هنرهاي زيبا بهره جسته است و به ساختماني ويلايي هم‎چون ويلاهاي فرانك لویه‎رايت شباهت پيداه كرده است.

مسجد دانشگاه تهران
ساختمان اين مسجد كه زير نظر عبدالعزيز فرمانفريان اجرا شده است سعي در ارائه يك بيان مدرن از معماري سنتي مسجد در ايران دارد. وجود رواقهاي مدرن با نوعي حياط مركزي مناره‎هايي متفاوت و گنبدي خفته همگي از مهمترين ويژگيهاي اين مسجد مي‎باشد.

اين مسجد پس از وقفه‎اي در ساخت در ساعت 11 صبح روز جمعه 22 مهرماه 1345 افتتاح شد.

كتابخانه مركزي دانشگاه
كتابخانه قديم دانشگاه تهران با اهداء كتابخانه شخصي آقاي  سيد محمد مشكوت و كتاب‎ها و مجلاتي كه از دانشگاه‎ها و انجمنهاي فرهنگي و مؤسسات داخل و خارج به دانشگاه اهدا مي‎شد در يكي از زيرزمينهاي دانشكده علوم شكل گرفت و به كتابخانه مركزي دانشگاه مشهود شد.

اما نياز به فضاي اختصاصي براساس اصول كتابداري موجب شد تا ساختماني جديد در جنوب مسجد دانشگاه بوسيله مهندس پاك نيا و مهندس مؤيه عهد با اعتباراتي از سازمان برنامه و بودجه طراحي و اجرا گردد. در مهرماه 1343 كلنگ اين بنا بر زمين زده شد و در سال 1345 به بهره برداري رسيد. طراحان بنا علاوه بر ساختن بنايي مدرن كه بلندترين ساختمان مجموعه دانشگاه  نیز می‎باشد به هیچ وجه در امتداد معماری سایر ابنیه دانشگاه نبوده و شايد اولين رگه هاي تمايل به معماري گذشته ايران در هندسه تكرار شونده و تزئينات پوسته خارجي بنا را بتوان در آن مشاهده نمود.

سر در اصلي دانشگاه
سردر بتنی ورودي جنوبي يا اصلي دانشگاه كه امروزه به نماد آموزش عالي در ايران تبديل شده است توسط يكي از دانشجويان رشته معماري دانشكده هنرهاي زيبا به نام كورش فرزامی با بياني كاملاُ مدرن اما با نگاهي به مفاهيم معماري تاريخي ايران طراحي شده است و از جمله آخرين ابنيه ساخته شده در دانشگاه تهران مي باشد.

مجموعه دانشگاه تهران با نام پرديس مركزي دانشگاه تهران در تاريخ 18/8/1378 تحت شماره 2445 در فهرست آثار ملي ميراث فرهنگي كشور به ثبت رسيده است.

معماري مجموعه ساختمان‎هاي اين دانشگاه نه تنها بيانگر یک دو.ره‎ی چهل ساله از معماري معاصر ايران مي باشد بلكه نشان دهنده توجه معماران به نيازهاي يك عملكرد جديد بوده كه تا آن زمان در ايران سابقه نداشته است و اين توجه چنان همه جانبه و دقيق بوده كه امروزه پس از گذشت بيش از 70 سال نه تنها همچنان عملكرد خود را حفظ نموده است بلكه شايد بعد از ساخته شدن. تعداد زيادي از دانشگاهها در اكثر شهراهاي ايران كمتر فضايي را بياييم كه اينچنين شخصيت و شان يك دانشگاه را القاء نمايد. اين مفهمو هم در طراحي سايت و هم ساختمانهاي دانشكده ها قابل احساس مي باشد.

اين در حالي است كه به نظر مي‎رسد بهره برداران فعلی از بنا به ارزش‎هاي معماري و يادماني اين مجموعه بي توجه بوده و در طي ساليان تغييرات وسيعي را صرفاَ براي رفع نيازهاي خود بدون توجه كافي به پيوستگي مفاهيم معماري مجموعه در هر يك از بناها و در محوطه دانشگاه بوجود آورده اند. اين دخالت‎ها را مي توان به شرح زير دسته بندي كرد. مجموعه تغييرات محوطه كه بيشترين آن مربوط به ساختمان سقف محوطه نماز جمعه و محور شمالي جنوبي غربي اين محوطه كه با ساز ه اي سبك پوشش داده شده است. هم‎چنين تخريب ساختمان گلخانه در جنوب دانشكده پزشكي می‎باشد بنای گلخانه از اولين ساختمان‎هاي دانشگاه بوده است. تعدادي دكه و كيوسك نيز تنها براي رفع عملكردهاي موقتي در سطح محوطه به چشم مي‎خورد.

دسته دوم مربوط به الحاقات ساختماني مي باشد از اين الحاقات برخي اصولي و هوشمندانه هستند مانند الحاقات دانشکده‎ی حقوق ولي دسته ديگر این الحاقات بي توجه به مفاهيم شكل دهنده به بنا انجام شده اند.مانند طبقه شيشه‎اي اضافه شده بر روي رواق اتصال دهنده ساختمان پزشكي به داروسازي يا الحاق تيغه هايي در حياط مسجد دانشگاه.

دسته سوم الحاقات تاسيساتي بر روي نماي ساختمانها مي‎باشد تعداد زيادي كانال كولر و كولرهاي آبي كه بي هيچ ترتيبي بستگي به نياز ساكنان يك اتاق به نماي اصلي بناها تحميل شده است.

به تازگي كونداسور كولرهاي گازي نیز به اين مجموعه اضافه شده است. به همه‎ی اينها  برخي سيم كشي هاي روي كار و شعار نويسي و نقاشي هاي ديواري را باید اضافه نمود. دسته آخر آسیب‎ها عدم رسيدگي و نگهداري كافي از ساختمان مي باشد كه بصورت نم گرفتگي از بين رفتن جزئيات لبه هاي بام و آسيبهاي فيزيكي انساني به جداره هاي به چشم مي خورد.

به نظر مي‎رسد ضروري است تا طرح مرمت و احياي اين اثر ملي براساس اصول پذيرفته شده مرمت مورد مطالعه و طراحي قرار گيرد و با طراحي يك پلان مديريت كليه اقدامات ساختماني آتي اين دانشگاه برنامه ريزي دقيق و فارغ از سلايق شخصي انجام پذيرد تا این مجموعه که عملاً به نمادی از تعقل-پژوهش و هنر تبدیل شده و به بهترین شکلی به حیات خود ادامه دهد. 

منابع و ماخذ