تحول معماری نما در دوره قاجار

معماری ایرانی در سال‎های حکومت قاجار دورانی را تجربه کرد که در تازیخ معماری ایران سابقه نداشت. این دوران که در تمام ابعاد سیاسی – اجتماعی و هنری به دلیل تماس‎های رو به افزایش با حوزه‎های تمدنی غیر ایرانی به خصوص اروپا شاهد تحولات بسیار زیادی است. در معماری چنان پذیرایی مفاهیم خارج از حوزه فرهنگی ایران می‎گردد که از همان زمان تا کنون بحث‎‎های زیادی را در مورد دستاوردهای معماری این دوره بوجود آورده است. چنانکه برخی از این دوره به عنوان دوران انحطاط نام برده و برخی از آن به عنوان دوره شکوفایی و نوآوری یاد کرده‎اند.

یکی از مهمترین موضوعات مورد اختلاف بین منتقدین معماری استفاده از عناصر و موتیف‎های معماری اروپایی در این معماری بخصوص در نمای ساختمان‎ها می‎باشد. در شهرسازی نیز مفهوم ابنیه برونگرا که نمایی رو به معابر عمومی دارند در این دوره به صورت جدی مطرح شده و سیمای شهرهای ایرانی به خصوص پایتخت و شهرهای بزرگ چون تبریز و اصفهان را دچار تغییر می‎کند.

برای بررسی تغییرات مفهوم نما در معماری قاجار می‎توان این دوره را به سه قسمت یا زیر دوره تقسیم نمود. قسمت اول که ادامه معماری زندیه است و به الگوهای معماری ایرانی وفادار بوده و می‎توان آن را ادامه و تکمیل مفاهیم و الگوهای معماری ایرانی دانست که تا انتهای دوره محمد شاهی یا ابندای حکومت ناصرالدین شاه قاجار می‎رسد.

در این دوره آثار بی‎نظیر معماری ایرانی که ارزش آنها هرگز محل مناقشه نبوده چون مسجد آقا بزرگ کاشان- تیمچه امین الدوله یا ابنیه مربوط به همین دوره در مجموعه کاخ گلستان شکل می‎گیرد.

دربنای مسجد آقا بزرگ الگوهای فضایی چون حیاط هشتی ورودی گودال باغچه، گنبد خانه و گوشواره‎هایی با تقسیم سه‎تایی، شبستان و… همه بر اساس دستور زبان این معماری در جای خود قرار گرفته و نما نیز بیان کننده استقرارهای فوق‎الذکر است. گنبد خانه در محور اصلی است و نمای پر تاکید ایوان و گنبد شکیل که در نما دیده می‎شود همه حکایت از موقعیت و اهمیت این فضا دارند. تقسیم‎های سه‎تایی علاوه بر نشان دادن مدول مورد استفاده در پلان و نما در این بنا در خدمت تکمیل نما قرار دارند حتی اگر عملکرد فضای پشت آن چندان پر اهمیت نباشد. مصالح آجری نما با تزئینات کاملاً الگویی با استفاده از آجرکاری سنتی، کاشی معقلی و معرق که نقش‎های کلاسیک ایرانی چون گره را در بردارند نمای ساختمان را تشکیل می‎دهند. در واقع نما و  پلان هر یک در نظای الگویی موقعیت آن یکی را بیان نموده و نما مفهومی در امتداد فضا است نه چیزی که جداگانه مورد بررسی و سپس طراحی قرار گرفته و به فضا الصاق گردد.

چنین مفهومی را چنانچه گفته شده هم در ابنیه مسکونی و هم عمومی می‎توان مشاهده کرد. آنچه در این دوره موجب با ارزش‎تر شدن مفهوم نما می‎شود و مثلاً نمای مسجد آقا بزرگ را به صورت یک شاهکار معماری نمایش می‎دهد. به کار گیری موجز، به جا و با شکوه این مفاهیم است که طبیعتاً معماران خلاق موفق به چنین کاری می‎شده‎اند و گرنه خلاقیت از جنسی که بعدها در دوره‎های بعد و به طور مشخص در معماری مدرن مطرح می‎باشد مورد توجه معماران نبوده است.

دوره بعد دوره ناصری است. این دوره که به دلیل مدت طولانی که 50 سال به درازا انجامید و رونق نسبی اقتصادی حجم زیادی از ساخت و ساز را در شهرهای ایرانی موجب شد. به دلیل آغاز ارتباطات گسترده با غرب منجر به آغاز تغیراتی شد که منظور این مقاله است ناصرالدین شاه اولین پادشاه ایرانی است که به اروپا سفر می‎کند و به شدت تحت تاثیر معماری اروپا و مخصوصاً ساختمان‎های بلند مرتبه و تزئینات معماری آن قرار می‎گیرد. به دنبال این سفر هم تعداد بیشتری از دولت مردان و تجار مطرح ایرانی به اروپا سفر می‎کند و سوغات این سفرها تمایل به ساختمان‎های اروپایی و تعدادی عکس و کارت پستال از این ساختمان‎هاست بدیهی است که عکس از نمای ساختمان‎ها است بنابراین باید انتظار داشت تغییراتی که این نگرش تازه می‎توانست به همراه داشته باشد در نمای ساختمان‎ها جلوه‎گر شود. شاید بررسی سه بنا از این دوره برای نشان دادن این جریان مفید باشد.

اول: ساختمان شمس‎العماره – این بنا که به دستور ناصرالدین شاه به عنوان یک بنای بلند مرتبه که در ایران سابقه نداشته ساخته شد و از عالی‎قاپوی اصفهان نیز بلندتر بود.حجم جدیدی از ساختمان راارائه می‎کرد که تا آن زمان سابقه نداشته و در واقع یکی از اولین ابنیه‎ای است که از چهار چوب الگویی تخطی کرده و عناصری از معماری اروپایی را با احتیاط فراوان به خدمت گرفته که به شرح زیر می‎باشد.

برونگرایی ایجاد نما رو به خیابان ناصریه، استفاده از برج ساعت که از آن پس چنان رایج می‎گردد که پای خود را به مساجد نیز باز می‎کند، خالی بودن محور اصلی بنا که بدعتی بوده که تا آن زمان رایج نبوده در واقع گرایش اصلی در سازمان فضایی معماری ایرانی استقرار مهمترین فضا بر روی محور اصلی بنا و تاکید همه اجزاء بنابراین موضوع اصلی است در حالی که در نمای شمس‎العماره از این نظم اصلی تخطی شده است. ایوان سه ستونه در دو طبقه بالای ساختمان و عدم استقرار دهانه بزرگتر بر محور حجم بنا همگی بدعت‎هایی           جسورانه‎ای است که معمار از آن بهره برده است شیروانی چهر طرفه که حجم کوچکتری با شیروانی چهار طرفه کوچکتری از آن بیرون زده که خود به الگویی برای ابنیه‎ای که بعدها به کلاه فرنگی مشهور می‎شوند تبدیل می‎شود. با این وجود هنوز در جزئیات از الگوهای معماری ایرانی بهره‎برداری شده و تقسیم‎های سه‎تایی، ایوان دو ستونه در طبقه پایین و کاشی کاری هفت‎رنگ و معقلی در تزئینات بنا موجب می‎شود تا لحن بنا کاملاً ایرانی باقی بماند. بنای دوم مسجد سپهسالار است. معمار این بنا علیرغم تبعیت از اصیل‎ترین الگوهای معماری ایرانی و پی‎گیری مفهوم تکامل در این مسیر نوآوری‎های مهمی نیز از خود بر جای نهاده است. استفاده از تزئینات کاشی با نقش گل و بوته آن هم نه به صورت انتزاعی  در قالب اسلیمی بلکه به صورت رئالیستی و از آن عجیب‎تر استفاده از تصاویری از کاخ‎ها، ویلاها و مناظر اروپا در کاشی‎های هفت‎رنگ که در آنها هندسه پرسپکتیو نیز رعایت شده به نظر می‎رسد کاشی کار مستقیماً از روی یک کارت پستال دست به طراحی و ساخت کاشی زده است.

بنای سوم ساختمان ملیجک است ساختمان‎هایی شبیه این ساختمان که در کنار مجلس شورای اسلامی در کنار مجلس شورای اسلامی است این بنا نمونه یک بنای کارت پستالی است.

ساختمان ملیجک که به ناچار می‎بایست برون‎گرا می‎بوده به جای الگوی کوشک در معماری ایرانی نشسته است. الگوی کوشک معمولاً با الگویی به نام چهار صفته ساخته می‎شده که از رایج‎ترین الگوهای معماری ایرانی است که هم برای ساختمان‎های درونگرا و هم برونگرا مورد استفاده قرار می‎گرفته است. فارغ از اینکه پلان و فضاهای داخلی این بنا کاملاً منطبق بر معماری ایرانی نیست اما آنچه اهمیت دارد تغییرات شدیدی است که در نما بوجود آمده و این بنا را به نقطه آغازی برای نوع خاصی از تحولات در نما تبدیل می‎کند. استفاده از ستون‎هایی با نظم کرنتی از نظم‎های معماری یونانی، استفاده از گچ و گچ‎بری در نمای خارجی با استفاده از تزئیناتی چون رشته‎های گل که به صورت رئالیستی به کار گرفته شده است، استقرار پله به عنوان عنصری تزئینی در محور اصلی بنا، استفاده از سراهی به عنوان دست‎انداز آن هم با استفاده از گچ و از همه مهمتر استفاده از گچ و آجر نه با بیانی که بافت این مصالح القا می‎کند بلکه به عنوان مصالحی که می‎بایست بافت و ویژگی‎های سنگ که در معماری اروپایی رایج بوده را القا کند. استفاده از فرم‎های منحنی در این بنا نیز از دیگر بدعت‎هایی است که پس از این در معماری سال‎های بعد رایج می‎گردد. نکته مهم اینجاست که معماری ایرانی برای پذیرش فرم‎های منحنی در پلان مستعد نمی‎باشد و عناصر معماری ایرانی به پلان‎های مدور به خوبی منطبق نمی‎گردند و این شکل از پلان را تنها در مقابر برجی و مناره‎های می‎توان جستجو کرد که عملاً فاقد فضای درونی عملکردی می باشد.

آخرین مطلبی که در مورد تغییرات عمده این دوره در نمای ساختمان می‎توان نام برد استفاده از سنتوری است که هم به شکل کلاسیک یونانی و رومی آن مورد استفاده قرار می‎گیرد و هم تغییر شکل یافته و ایرانیزه آن به عنوان سنتوری قاجاری این سنتوری در معماری پست مدرن در سال‎های بعد از انقلاب به صورت گسترده مورد استفاده قرار گرفت. از اولین نمونه‎های این عنصر معماری در نما می‎توان به سنتوری‎های بانگ شاهی، عمارت عشرت آباد و به صورت گسترده‎تر در دروازه‎های ورودی با روی ناصری اشاره کرد.

نکته با اهمیت در این دوره اینجاست که معماران ایرانی ناچار بودند این مهاجرت عناصر معماری را از طریق عکس و توصیف تجار و صاحب منسبان انجام دهند بنابراین طبیعی بود که شیوه‎های اجرا، سیستم‎های سازه‎ای و حتی فضاهای درونی تغییرات کمتری را بوجود بیاورند و تنها دخالت در روابط بین الگوهای فضایی در جهت انطباق با نما مد نظر بوده است.

دوره سوم مربوط به سالهای انقلاب مشروطه است و تا اولین سالهای حکومت پهلوی دوم نیز ادامه می یابد.

در این دوره گامهایی که در دوره ناصری با احتیاط برداشته می شد با جسارت بیشتری برداشته شد و حتی در بسیاری  از موارد راه افراط نیز پیموده شد. سرستونها دیگر نه یونیک است و نه کرنتی، سنتوری هایی که تزئینات رئالیستی گل و گیاه و حتی سماور و حیوانات بر روی آن سنگینی می کند و فرمهای منحنی در پلان ساختمانها به وفور مورد استفاده قرار می گیرند پلکان حتی در نماهای رو به خیابان به عنوان جزئی از معماری مطرح می گردد.

یکی از ابنیه ای که متعلق به این دوره بوده و نمونه بسیار خوبی برای ویژگیهای این دوره می باشد نمای مجلس شورای ملی رو به خیابان بهارستان است که توسط استاد جعفرخان معمار در آخرین سالهای این دوره ساخته شده است با وجودی که مصالح نما تماماً از آجر می باشد اما در حره نهایی و تزئینات بالا و زیر پنجره ها با استفاده از آجر تراش و پیش بر دقیقاً آنچه را در اروپا با سنگ انجام می داده اند به اجرا در آورده است دو پیش آمدگر خلیجی به سمت میدان در دو طرف ورودی کاملاً غیر ایرانی بوده و پلکان عریض به عنوان شاخص معماری نما که در محور اصلی قرار میگیرد  اوج تحولی است که از دوره قبل شروع شده بود تزئینات فلزی فرفوژه در پشت پنجره ها عنصری تزئینی است که رد آن را در سالهای آخر دوره دوم می توان جستجو نمود همین شکل برخورد با نما در بخش الحاقی ساختمان کتابخانه مجلس نیز به کار رفته است.

از نمونه های قابل بحث این دوره سردر باغ ملی است که آن هم منصوب به استاد جعفرخان بوده و کاملاً تداعی کننده معماری نئوکلاسیک اروپایی بوده و در جزئییات و تکنیکهای معماری ایرانی است.

جریانی دیگر از تغییر نیز در معماری ایرانی در سالهای انتهایی دوره قاجار شکل می گیرد. که مسیری متفاوت را طی می کنذ در این مسیر نما از نظم و الگوهای معماری سنتی تبعیت کرده در حالی که پلان از الگوها رهایی یافته و نما انعکاس روابط و فضاهای پلان می باشد این مسئله در ابنیه مسکونی به خصوص در تبریز به چشم می خورد و بعدها در دوره پهلوی دوم امکان نفوذ و شکل گیری پلانهای آزاد که از ویژگیهای معماری مدرن می باشد را فراهم می آورد.

نکته جالب توجه اینجاست که این دوره مصادف است با شکل گیری معماری مدرن در اروپا یعنی سه دهه ابتدای قرن بیستم این در حالی است که ابنیه معماری مدرن در طی این سالها هرگز توجه ایرانیانی را که به اروپا سفر می کردند جلب نکرده و این هنر نئوکلاسیک و باروک بود که تجار و دولتمردان ایرانی را شیفته خود کرد شاید شباهت فضای اجتماعی و سیاسی ایران با سده 18 و 19 اروپا موجب می شد تا هنر این دوره برای ایرانیان قابل درک باشد.

به هر حال معماران دوره قاجار با وجودی که خود مستقیماً با معماری اروپایی ارتباط برقرار نکرده بودند به دلیل تسلط به مفاهیم معماری و دسترسی به یک بیان معماری قوی بدون پرهیز از استفاده  ار آنچه که به معماری ایرانی تعلق نداشت توانستند دست به التقاطی بزنند که از بسیاری جهات با ارزش و زیبا بوده و امروز ما خود را متعهد به حفظ و بازخوانی آن می دانیم.