برج آزادی تهران

مقدمه

برج آزادی و مجموعه متصل به آن که امروزه به عنوان مجموعه فرهنگی- هنری آزادی تهران شناخته می‌شود، در بخش غربی پایتخت ایران واقع شده است. این مجموعه به عنوان یکی از مهمترین یادمان‌های معماری معاصر ایران ، در میانه میدان بزرگی احداث شده که پیشتر شهیاد نام داشت.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی دوره ساخت
در دهه 1350ه.ش/1970 میلادی، با افزایش تولید ناخالص ملی و افزایش ثروت عمومی کشور که در پی افزایش قیمت جهانی نفت بود، محمدرضا شاه پهلوی (فرزند رضاشاه و دومین پادشاه پهلوی ایران)، که از یک سو، همچون پدرش در پی قدرت‌نمایی بین‌المللی بود و از سوی دیگر سودای بازتولید امپراطوری باستانی ایران را در سر داشت، در ادامه فرایند مدرانیزاسیون کشور که عملا از سال 1300ه.ش/1921 م توسط پدرش آغاز شده بود، تغییرات عمده‌ای را در نظام اجتماعی، اقتصادی و کالبدی شهرها و روستاها را ایجاد کرد که به انقلاب سفید (انقلاب شاه و مردم) معروف شد. در ادامه این روند و در تلاشی آشکار برای القای هویت ملی حکومت پهلوی و جلب نظر جامعه بین‌المللی به ایران مدرن، پیشنهاد برگزاری جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی و دعوت از سران کشورهای جهان توسط شجاع‌الدین شفا، مطرح و اسداله علم؛ وزیر دربار وقت به عنوان رییس شورای مرکزی جشن‌ها تعیین شد. این جشن‌ها از تاریخ 24-20 مهرماه 1350ه.ش(16-12 اکتبر 1971م) با حضور سران حکومتی و پادشاهان 69 کشور در تخت‌جمشید (پایتخت مذهبی- آیینی هخامنشیان) در 110 کیلومتری شهر شیراز برگزار شد.
اگر تخت‌جمشید به عنوان کانون برگزاری این جشن‌ها، بر دیرینگی تمدن کهن ایران تاکید داشت، ضرورت احداث یادمانی معاصر که نمایانگر ایران در عصر جدید باشد، برگزارکنندگان این جشن‌ها را برآن داشت تا با ساخت بنایی فاخر با کارکردی نشانه‌شناختی، وجوه جدیدی از ایران را به میهمانان عرضه کنند و در این میان بود که پیشنهاد طراحی و ساخت ساختمان شهیاد آریامهر توسط شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی مطرح شد.
از مسابقه معماری تا احداث برج
در تاریخ دهم شهریور سال 1345ه.ش/ 1966م، در فراخوانی که در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید، طراحی نمادی جدید با عنوان “طرح ساختمانی شهیاد آریامهر” برای تهران به عنوان پایتختی مترقی برای سرزمینی کهن، در میان معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد. هدف از این مسابقه که توسط شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی برگزار می‌شد، طراحی دروازه جدیدی در بخش غربی تهران بود که بواسطه مجاورت با فرودگاه بین‌المللی مهرآباد (عبدالعزیز فرمانفرمایان، 1317ه.ش/…..) و محور مواصلاتی غرب کشور، به عنوان اولین گره و نشانه شهری در معرض دید گردشگران، میهمانان عالی‌رتبه سیاسی و عموم مردم بود.
هدف دیگر این مسابقه، طراحی بنایی یادمانی بود که علاوه بر کارکرد نشانه‌شناختی خود به مثابه نمادی از ایران مدرن، نمایانگر پیشینیه تاریخی و تمدنی سرزمین ایران باشد. در این مسابقه، طرح معمار جوانی به نام حسین امانت که خود دانشجوی سال آخر معماری در پردیس هنرهای زیبای دانشگاه تهران بود، به عنوان طرح منتخب هیات داوران اعلام شد. با اتمام طراحی اولیه مجموعه، عملیات اجرایی پروژه  پس از محاسبات فنی دفتر Ove Group و با معرفی شرکت ماپ و حضور مهندس ایرج حقیقی به عنوان سرپرست پروژه تحت نظارت مهندسین مشاور “حسین امانت و همکاران” در تاریخ یازده آبانماه 1348/ 2 نوامبر 1969 آغاز شد. بخش اصلی مجموهه طی 30 ماه عملیات اجرایی و صرف بودجه‌ 40 میلیون تومانی (معادل 5.4 میلیون دلار) با کیفیت بسیار بالا و جزئیات اجرایی دقیق احداث و مجموعه همزمان با شروع جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی در مهرماه 1350 افتتاح شد. در جشن گشایش مجموعه که با حضور محمدرضا شاه و همسرش فرح پهلوی همراه بود، برای نخستین بار از منشور کوروش هخامنشی؛ نخستین پادشاه سلسله هخامنشی (330-550 ق.م)  به عنوان نخستین منشور حقوق بشر، رونمایی شد.
با وقوع تظاهرات گسترده مردم در اعتراض به بی‌عدالتی حکومت پهلوی و سرکوب مخالفان، میدان شهیاد و خیابان‌های منتهی به آن، همانند بسیاری دیگر از نقاط کشور، محلی برای تجمع مخالفان بود. با فرار شاه در 26 دی‌ماه 1357، فرآیند انقلاب شتاب گرفته و با ورود رهبر انقلاب (آیت‌اله خمینی) از پاریس به تهران ، مراسم استقبال از او، نخست در فرودگاه مهرآباد و سپس در میدان شهیاد برگزار شد. با پیروزی انقلاب ایران و در جهت پاسداشت آزادیخواهی مردم ایران و تلاش آنها در راه رسیدن به دموکراسی، نام میدان و برج آن از شهیاد به آزادی تبدیل و از آن تاریخ تا امروز، این میدان، مکانی برای اجتماعات مردم در راستای احقاق حقوق مدنی و شهروندی خود گشت.
هندسه میدان و تاویل شاعرانه سنت‌های کهن معماری ایران
زمین بنا، که میدان آزادی را شکل می‌دهد، با مساحتی بیش از 68.000 مترمربع، بعد از میدان نقش‌جهان اصفهان، بزرگترین میدان شهری ایران است. فرم و شکل عمومی میدان، به شکل بیضی است که قطر بزرگ آن به طول 380متر در راستای شرقی-غربی و قطر کوچک‌اش به طول 210متر در امتداد شمالی- جنوبی است. ساختمان برج که مهمترین نشانه میدان را شکل داده است، در امتداد شرقی- غربی و در یک سوم بخش شرقی میدان واقع شده است. آرایش فضای میدان و کرت‌بندی آن، آشکارا نشان دهنده تداوم سنت‌های معماری ایرانی در بهره‌گیری از اشکال هندسی و مفاهیم پایه‌ای این معماری و از آن جمله؛ ریتم، تکرار، تقارن و وحدت اجزا در آرایش فضایی معماری میدان است که این‌بار نه به عنوان عناصر تزئینی متصل به پیکره بنا، که با توسعه‌ای افقی در سایت، چیدمان آنرا شکل داده‌اند. در طراحی سایت که بر مبنای ایده اولیه “حسین امانت” و با طراحی “مهندس اردوان افضلی” (از طراحان شرکت Ove Group) صورت گرفته، تزئینات سقف مسجد شیخ‌لطف اله با چرخشی مدرن، شکلی جدید و استیلیزه شده، مد‌نظر قرار گرفته و نتیجه آن، بهره‌گیری از شش‌ضلعی‌های غیرمنتظم است که از مرکز کانونی میدان که برج معرف آن است، رو به بیرون، گسترده‌تر شده‌اند. روابط لگاریتمی بکاررفته در طراحی محوطه و هندسه آن معرف دانش عمیق ریاضی در نزد معماران ایرانی است.
از دیگر جنبه‌های طراحی میدان که می‌توان آنرا بازتولید مفاهیم تاریخی معماری ایران دانست؛ طراحی دو محور عمود بر هم است که با تلاقی در در زیر برج، یادآور موقعیت کوشک در چهارباغ‌های ایرانی است. این محورها، امتداد خیابان‌های اصلی است که میدان را به عنوان نقطه‌ای کانونی در مرکز دید بصری و برج یادمانی را همچون نشانه‌ای هویتمند در معرض دید عموم قرار داده‌است. ایده باغ ایرانی، با بهره‌گیری از آب‌نماها و چشمه‌های سنگی که یادآور فواره‌های محور اصلی باغ فین کاشان است، تقویت شده است. این چشمه‌ها، که فرمی مدرن و پرداختی دقیق دارند، در امتداد شرقی- غربی میدان استقرار یافته‌اند؛ دقیقا در امتدادی که فرودگاه مهرآباد را به عنوان ورودی جدید تهران از طریق خیابان آزادی (آیزنهاور) به میدان انقلاب (24 اسنفند) متصل می‌سازد.
معماری برج و تلاقی شکوه ایران باستان و سنت‌های اسلامی
معماری برج، تلفیقی هنرمندانه و آبستره از معماری پیش از اسلام (هخامنشی و ساسانی) و سنت‌های معماری دوران اسلامی است که در ترکیب صفحات متقاطع و دو جفت قوس تیزه دار و هلالی با حجمی سفید رنگ شکل گرفته‌است. بنا ساختاری کوشک مانند دارد که در تراز زمین قرار گرفته و بنابه ملاحظات حریم ارتفاعی فرودگاه مهرآباد که در فراخوان اولیه مسابقه اعلام شده بود، ارتفاعی برابر با 45متر دارد. قاعده مستطیلی شکل بنا (با طول 68 متر)، که چهارپایه عظیم دارد، آشکار نشانه‌ای چهارطاقی باستانی ایرانی است که در دوره ساسانی رواج داشتند. بدنه‌ بتنی بنا در نمای خود، ترکیبی از چهل و شش هزار قطعه سنگ‌‌ عظیم است که در قسمت پایین برج ۳٫۲ متر طول و ۱٫۶ متر ارتفاع و وزنی در حدود 3-1 تن دارند و کار دست سنگتراشان ایرانی است. این سنگ‌ها با بتن و آهن ضدزنگ به هم چسبیده‌ و پشت آن‌ها نیز سطح خشنی وجود دارد تا روی هم نلغزند.

نمای بنا نشان دهنده صلابت و استحکام ساختمان است و به نوعی ساختار سازه بنا را نیز ، معرفی می کند.
بنا ، چهار نمای اصلی دارد که دو به دو متقارن بوده و نمادگرایی در آنها به وضوح مشاهده می‌شود. در نماهای شرقی و غربی که نماهای اصلی برج است؛ طاق ، قوس و فضای خالی بین پایه‌ها ، خودنمایی می‌کند. پایه‌ها ، به سمت آسمان اوج گرفته و در نزدیکی بام ، با عبور از گشودگی‌هایی که بر بدنه‌ها وجود دارد، خاتمه می‌یابد. پیچش پایه‌ها، به سمت بالا و ایجاد فرم‌های سیال و استفاده از خطوط و سطوح منحنی، خطوط نما را به سمت بالا هدایت می کند.نماهای شمالی و جنوبی کم عرض‌تر بوده و شامل پایه‌ها ، بدنه‌ها و قوسی کوچکتر (در مقایسه با دو نمای دیگر ) می‌باشد. شیارهایی که از کف تا بام و با کاشی فیروزه‌ای‌رنگ، بدنه‌های سفید بنا را تقسیم بندی کرده، در کنار قطعات سنگ ها و درزهای بین آنها، باعث تنوع بناها شده اند.
در تحلیل ساختار معماری اثر و سبک آن، می‌توان به معماری پست‌مدرن ایرانی اشاره کرد که در تداوم رواج سبک پست‌مدرن در معماری بین‌المللی و علاقه معماران ایرانی و از آن جمله هوشنگ سیحون (مقبره خیام در نیشابور، مقبره ابوعلی سینا و باباطاهر در همدان، مقبره نادرشاه افشار در مشهد) ، نادر اردلان (کمپ دانشگاه هاروارد در تهران)، علی سردار افخمی (تئاتر شهر تهران)، کوروش فرزامی (مقبره‌الشعرا در تبریز)، کامران دیبا (موزه هنرهای معاصر و مجموعه فرهنگی نیاوران در تهران)، کریم طاهرزاده بهزاد (مقبره فردوسی در طوس) و حسین امانت (مجموعه شهیاد، ساختمان سازمان میراث فرهنگی کشور) و…  به ترکیب سنت‌های کهن با ایده‌های مدرن از دهه 1330 در ایران پاگرفته بود.
“حسین امانت” در توصیف کانسپت بنا می‌گوید: «ابن بنا به گذشته‌های درخشان تاریخ ایران نظر دارد؛ به دوران یکه ایران در ادبیات، هنر، معماری و صنایع دستی و علوم مختلف سرآمد بود. من میخواستم جمع‌بندی خود از این‌ها را در برج شهیاد ارائه کنم تا اگر کسی از خارج وارد ایران می‌شود و یا حتی مردم ایران بدانند که این اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط است.» از همین روست که می‌توان در معماری برج شهیاد (آزادی)، خطوط موازی و کشیده پایه‌ها را یادآور سبک هخامنشی، قوس اصلی میان برج را نمادی از طاق کسری از دوره ساسانی و قوس تیزه‌دار بالایی و کاشیکاری فیروزه‌ای درون‌ شیارها و رسمی‌بندی‌ها را از دوران اسلامی و نفوذ سنت‌های این معماری دانست. 
امانت در توصیف خود از معماری برج چنین ادامه می‌دهد: «رسمی‌سازی‌هایی که بین این دو قوس را پر می‌کنند، بسیار ایرانی است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌ام. در واقع تکنیکِ گنبدسازی در ایران بسیار جالب است و شما در هر مسجدی، چیز تازه‌ای می‌بینید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعده مربع بنا، وارد دایره گنبد شده‌اند و این کار را با کمک رسمی‌بندی‌ها و مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبا انجام داده‌اند. در برج آزادی هم همین کار انجام شده‌است. هندسه بنا یک هندسه مربع مستطیل است که از روی چهارپایه خود می‌چرخد، شانزده ضلعی می‌شود و در آخر به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. این گنبد تنها از داخل برج قابل مشاهده‌است.»
اگرچه برج آزادی و محوطه آن، تنها عناصر بصری قابل مشاهده در سایت هستند، اما این ها تمام معماری مجموعه را شامل نمی‌شوند. در حقیقت، ساختار معماری مجموعه شامل بخش‌های مختلفی هستند که با هوشمندی تمام در زیر میدان و برج اصلی آن، در عرصه‌ای به مساحت 5000 مترمربع طراحی و اجرا شده‌اند. این بخش‌ها که شامل گذرگاه پیشینیان ، تالار کهن، سالن ایران شناسی، سالن ایران نما ، سالن تشریفات ، تالار آینه، سالن انتظار، سالن دانستنی‌ها، سالن نمایش، کتابخانه، نگارخانه و بخش‌های خدماتی و نگهبانی است، در ترازی بین 15-5 متر پایین از سطح زمین جای گرفته‌ و در تداوم ایده‌ اصلی معمار در طراحی و احداث بنایی پست‌مدرن، ساختار فضایی مدرن و بتنی آن با آرایه‌ها و موتیف‌هایی ایرانی ترکیب شده است.

دسترسی به طبقات بنا، در چهارگوشه تالار کهن قرار دارد. 286 پله، تالار کهن را به طبقه چهارم مرتبط می کند. به علت انحنای پایه‌ها و بدنه‌های برج، امکان طراحی و اجرای آسانسوری که بدون وقفه از تالار کهن به طبقه چهارم راه یابد، فراهم‌نشده است. بنابراین، آسانسوری برای دسترسی تا طبقه دوم طراحی شده و سپس از آسانسوری دیگری برای دسترسی به طبقه چهارم استفاده می شود. طبقه دوم در تراز 23 متر بالاتر از سطح میدان قرارگرفته و بدنه‌های قوس اصلی، طرفین شرقی و غربی آن را تشکیل می دهند. از فضاهای خالی (Void) بین بدنه‌های بنا و کف این طبقه دیده های متنوعی به فضاهای پایین و بالا ایجاد شده است و مهمترین نکته، اجرای بسیار پیچیده، ظریف، دقیق و بی نظیر سطوح منحنی ساختمان در این بخش است. طبقه سوم در تراز 33 متری نسبت به سطح میدان واقع شده و گنبد بتنی بنا در آن خودنمایی می کند. هندسه گنبد و انتقال بارهای سازه‌ای به پایه ها، از نکات حائز اهمیت می‌باشد. فضای خالی با پلان هشت ضلعی در این طبقه نیز دیدهای متنوعی را ایجاد کرده است. طبقه چهارم بنا 39.5 متر بالاتر از سطح میدان قرار داشته و در بدنه های آن، بازشوهایی به شکل شش ضلعی‌های نامنتظم وجود دارد. این بازشوها امکان دید به بخش هایی از شهر تهران را فراهم کرده‌اند.در مرکز این طبقه، بدنه های گنبد بتنی جای گرفته که در تداوم سنت معماری در ایران، با کاشی های آبی رنگ پوشیده شده است.