قلعه بهستان

در ادامه آشنايي با محيط هاي تاريخي  طبيعي و معرفي نمونه هايي از اين مفهوم ، قلعه بهستان كه نمونة منحصر به فردي از اين محيط هاست معرفي مي گردد.  

اين قلعه در واقع ساختة دست طبيعت است كه براي مدتي به انسانها واگذار شده و مردماني كه از اين پديده استفاده كرده اند با درك ارزش بي نظير آن  مقدسش انگاشتند ( به نام بهستان توجه شود )  و با دخالتي كم نظير اين پديده را به بنايي قابل استفاده تبديل كرده و براي قرنها از آن استفاده نموده اند و در نهايت دوباره آن را به طبيعت بازگردانده اند.

قلعه بهستان حاصل كندن فضاهاي مورد نياز در پديده اي زمين شناسي به نام دودكش جن مي باشد . وظيفه اين قلعه حفاظت از شهري به همين نام در پشت سر خود بوده است كه اين شهر بعدها با از ميان رفتن اهميت منطقه به روستايي تبديل شده است . آثار خانه هاي گلي اين روستاها هنوز پابر جاست و خود از زيباييهاي اين پديده مي باشد.

موقعيت قلعه بهستان

اين قلعه در120 كيلو متري  شهر زنجان و بيست كيلو متري شهر ماه نشان در كنار رود قزل اوزن در 36ُ 39ً 38ً شمالي  و 47ُ 44َ 7ً  شرقي قرار دارد در نزديكي اين قلعه روستايي به همين نام وجود دارد كه جزء دهستان انگوران بخش ماه نشان است و حدود 50 خانوار جمعيت دارد . اين قلعه به شماره 1458 در فهرست آثار ملي كشور ثبت و تحت حفاظت سازمان ميراث فرهنگي است .

تاريخچه بنا

در تنها تحقيقات باستان شناسي قبل از انقلاب كه توسط كارشناسان سازمان ملي حفاظت  آثار باستاني به سرپرستي آقاي فتاح انجام شده است زمان كنده شدن اين قلعه را به دوره سلجوقي نسبت داده اند و استدلال ايشان بيشتر بر اساس نوع ساختار فضاها و بخصوص نوع قوسهاي ورودي برخي از اتاقها بوده است . البته حفاريهاي غير مجازي كه تا كنون انجام شده و هم اكنون نيز جاري است لطمه زيادي به قلعه وارد كرده است و احتمال دستيابي به شواهدي دقيق در تعيين تاريچه بنا را تا حد زيادي از بين برده است . به هر حال تا كنون هيچ گونه حفاري سيستماتيكي براي شناخت تاريخ بنا انجام نشده است .

اما به دلايلي كه ذكر مي شود تصور بر اين است كه قدمت اين قلعه به زمان ساسانيان مي رسد . قديمي ترين كتابي كه به اسم بهستان اشاره كرده است ، نزهه القلوب حمدالله موستوفي است . در اين كتاب در توضيح شهر مراغه به اسم بهستان اشاره شده است و چون هم تراز با اين اسم اسامي انگوران و قزل اوزن نيز اشاره شده و به نظر مي رسد همان منطقه جغرافيايي قلعه بهستان است . در متن ديگر تاريخي كه به اسم قلعه بهستان اشاره شده از اين بنا به عنوان قلعه اي در نزديكي قزوين نام برده است.

نام قلعه

بهستان يا بغستان از نامهايي است كه متعلق به قبل از اسلام بوده يا حداقل به زماني بسيار عقب تر از دوره سلجوقي مي رسد . بغ به معني خدا و پسوند مكان ستان معني شهر بوده است و معني بغستان  شهر خدا مي باشد .

به نظر مي رسد شهر هاي مذهبي در دورة ساسانيان چنين نامهايي داشته اند حتي نام گذاري بغداد در قرن دوم هجري كه نامي  كاملاً ايراني است به شهري كه توسط اعراب ساخته شده است شايد به اين دليل باشد كه خلفاي عباسي بسيار تحت تأثير حكومت ساسانيان بوده اند ، و در كلية امور از كشور داري تا ساختن كاخهاي خود سعي در تقليد از ساسانيان داشته اند . حتي در بسياري از موارد مصالح ساختمانهاي خود را از كاخهاي ساسانيان تهيه كرده اند ، انتخاب بين النهرين براي ساختن بغداد  در آن امپراتوري  وسيع شايد تحت تأثير مكان يابي تيسفون پايتخت ساسانيان بوده است.

ارزش مكاني قلعه

شهر زنجان شهري است كه ساخت آن به دورة ساسانيان باز مي گردد از طرفي تخت سليمان و شهر شيز در آن نزديكي يكي از مهمترين شهر هاي دورة ساساني است . آتشكدة آذر گشسب و اين داستان كه حضرت زرتشت در درياچة تخت سليمان غسل داده شده حاكي از اهميت تخت سليمان در دوره ساسانيان است . حال اگر خطي مستقيم از زنجان به تخت سليمان ترسيم شود ، قلعه بهستان در ميانه راه قرار مي گيرد و درست بر تقاطع رود قزل اوزن با راه ارتباطي يك شهر مهم است.

زمين شناسي قلعه

ستونهاي سنگي مورد بحث ، اولين بار با نگاه زمين شناسي  در سال 1361 در گزارش شماره 50 سازمان زمين شناسي كشور در شرح نقشه 250000: 1 تكاب – صاعين قلعه مكتوب شد . از آنجا كه اين منطقه به صورت افسانه اي اين ستونها بنام دودكش جن يا تخت ديو معروفند ، در اين گزارش از ستونهاي مذكور تنها به صورت برگردان لغت به لغت بنام devil stacks  ياد شده، در صورتي كه در فرهنگ نامه زمين شناسي و ژئو مورفولوژي اصطلاح hoodoo به اين پديده زمين ريخت شناسي اطلاق شده است . hoodoo در اصل لغتي است آفريقايي به معناي روح كه نشان دهنده برداشت ذهني مشابه اين مردمان از پديده مذكور است.

ستونهاي سنگي بهسنان در كنار رودخانه قزل اوزن واقع است . اين اشكال ، پديده هايي هستند فرسايشي و خاص مناطق badland  يا به تعبير ديگر سرزمينهايي سست واقع در مناطق تقريباً خشك با بارندگي موسومي شديد و زهكشي هاي عميق . شرط تشكيل اين پديده علاوه بر موارد فوق حضور لايه بندي هاي غير همسان و كلاهكي مقاوم و چنگال است. وزن اين طبقه چگال منجر به ايجاد شكستگي هاي قائم شده و عملكرد فرسايش عمودي در طول اين شكستگي هاي وزني ، منجر به تشكيل ستون هاي مجزا و عملكردهاي فرسايش افقي در طول لايه بندي ها ، منجر به ايجاد شكل مخروطي اين ستون ها مي شود.

جنس و سن تشكيلات:

جديد ترين رسوبات متعلق به تراس هاي آبرفتي رودخانه قزل اوزن و گاه رسوبات چشمه هاي تراورتن ساز به سن جوانتر از 10 هزار ساز است . در زير اين رسوبات كلاهك چگال از جنس آهك با سيمان سيليسي و و يا ماسه سنگ هاي بسيار فشرده قرار مي گيرد كه تقريبا افقي هستند و از آنجا كه با      دگر شيبي بر روي لايه هاي زيرين قرار گرفته اند چنين به نظر مي رسد كه بعد از يك فعاليت كوهزايي به سن ٢ ميليون سال رسوب كرده باشند در نتيجه سني جوانتر از ٢ ميليون سال خواهند داشت.

اما در زير اين كلاهك سخت ، بدنه اصلي ستونها جاي مي گيرد . جنس آن كنگلومرا با ميان لايه هاي گچي و رسي است كه حجم اعظم اين كنگلومرا از مواد آتشفشاني تأمين شده است. اين رسوبات متعلق به عهد پليوسن در فاصله زماني ٢ تا ١٢ ميليون سال است.

اين ستونها بر روي بخش قديمي تري واقعند كه به نظر مي رسد در منطقه بهستان بيرونزدگي داشته باشند.

لازم به ذكر است ستونهاي سنگي بهستان با داشتن تاريخچه اي از سكونت انساني از جايگاه خاصي نسبت به ستونهاي سنگي ديگر سرزمينها برخوردار است كه متأسفانه امكان تخريب سريعتر آن را نيز مهيا كرده است. 

مشخصات معماري قلعه بهستان

قلعه بهستان چنانكه گفته شد د دل پديده اي عجيب به نام دودكش جن ( devil stacks ) قرار گرفته است اين پديده زمين شناسي – به صورت برجهاي بلند است كه بر روي آن تخته سنگي عظيم قرار گرفته . موقعيت اين تخته سنگ معمولابه گونه اي است كه به نظر مي رسد اين برج بلند هر لحظه در معرض تخريب قرار دارد. در حالي كه قدمت هر يك از آنها به دهها سال مي رسد. قلعه تشكيل شده است از تعداد زيادي از اين ستونها كه برخي منفرد و تعدادي نيز به هم چسبيده است.

بنا به دلايلي كه بخشي از آن ذكر شد اين قلعه به احتمال زياد در زمان ساسانيان مورد استفاده قرار گرفته و با احداث دو راه پله در دل آن و ايجاد اتاقهاي متعدد به بقاياي نزديك به 64 اتاق آن باقي مانده است ، اين پديده به قلعه اي تمام عيار تبديل شده است . در بالاترين قسمت آن به شيوة همه قلعه ها ، منبع بزرگي از آب ( به صورت استخر رو باز ) كه احتمالاً در زمستان و بارندگيهاي بهاره پر مي شده ساخته شده است . عبور رودخانه درست از زير قلعه امكان پر شدن استخر با استفاده از طناب و دلو را نيز فراهم مي ساخته است. موقعيت قلعه به گونه اي است كه از روي آن و از داخل برخي اتاقها تا شعاع ٢٠ كيلومتري از جنوب شرق تا شمال شرق را كاملاً زير نظر داشته است . و رود قزل اوزن چون مانعي طبيعي قلعه و شهر پشت آنرا غير قابل دسترسي ساخته است اگر چه اين رود در تابستانها آب چندان زيادي ندارد و عبور از آن دشوار نيست. با اين وجود حتي به هنگام كم آبي ، عمق رود در اطراف قلعه به بيش از ٢ متر مي رسد.

موقعيت قلعه به نسبت ارتفاعات غربي آن كه شهر نيز در دامنه آن بنا شده بوده است به گونه ايست كه بيشتر اتاقهاي غربي احتياج به راه پله ندارد در صورتي كه اتاقهاي شرقي در ديواره اي به ارتفاع ٨٠ متري كنده شده است . اتاقها در ١٠ تراز مختلف ساخته شده اند كه تراز اول تقريباً هم تراز با آب رودخانه در هنگام پر آبي است . اختلاف تراز اتاقها بين ٨ تا ١٠ متر مي باشد و عمدة آنها رو به روستا يعني رو به غرب است و اتاقهاي رو به شرق به حدود ٢٠ عدد مي رسد.

اتاق : اتاقها اكثراً مربع شكل بوده و از ٨ متر در ٨ متر تجاوز نمي كند ، ابعاد متوسط اتاقها ٥ متر در ٢٠/٦ متر و ارتفاع سقفها حدود ٧/٢ متر و در بزرگترين اتاق ارتفاع سقف به ٥٠/٣ متر مي رسد. در پايين ترين قسمت ضلع شمال شرقي قلعه ، مشرف به رودخانه قزل اوزن ، اتاقي قرار دارد كه سطوح ديوارهاي داخلي و كف آن داراي اندود گچي بوده كه احتمالاً تا دوره هاي اخير مورد استفاده مسكوني قرار مي گرفته است . علاوه بر اتاقها به سه عنصر معماري ديگر نيز برخورد مي كنيم.

راه پله: راه پله ها كه در دل برجها كنده شده اند با شيب بسيار زياد حدود ١٥٠ در صد مي باشد به صورتي كه پيشاني پله يك ونيم برابر كف پله و در بعضي قسمتها دو برابر كف پله مي باشد و در داخل دالاني با مقطع تقريباً بيضي با قطر بزرگ  دو متر و قطر كوچك يك و نيم متر قرار دارد.

دالان : در قسمت شرقي بنا دالاني به طول ٣٠ متر به ارتفاع ٢ متر و عرض ٥ متر قار دارد كه غرب به شرق قلعه را به هم متصل مي كند.

استخر : بقاياي استخر به ابعاد ٤ متر عرض در ٥ متر طول در عمق تقريباً ٢ متر ( به علت گل گرفتگي عمق دقيق آن مشخص نيست ) در بالاي قلعه در بالاترين تراز قرار دارد.

همانطور كه در بخش تاريخچه بنا اشاره شد قدمت قلعه به احتمال زياد به دوره ساسانيان مي رسد . اين احتمال زماني ياد مي شود كه نوع قوس هاي قلعه مورد بررسي قرار گيرند قوسهاي به كار رفته در قلعه به علت اينكه تيزه قوس كامل نشده و هنوز مرحله انتقالي بين قوسهاي دايره اي و قوسهاي نوك تيز را طي مي كند . احتمالاً متعلق به دورة ساساني است و از طرفي تعدادي قوس تقريباً به صورت بيضي شكل در ساخت قلعه بكار رفته كه اساسا شكل گيري و بكار گيري اين قوس ها متعلق به دوره ساساني است و حتي شكل برخي از طاقچه ها حكايت از ساساني بودن اين مكان دارد. تزئينات استفاده شده  در بنا بسيار محدود است و در چند اتاق ، محل اتصال ديوار به سقف توسط گلويي ربع دايره تزئين شده و در چند گلويي نيز قطار تزئين مثلثي ديده مي شود.

ارزش‌هاي گردشگري

طبيعت زيباي درة قزل اوزن با رود طلائي رنگ قزل اوزن ، درة وسيع و سر سبز ، كوه هايي با شيب ملايم كه در پشت سر آن، كوه هاي مرتفع و پربرف قرار دارند. باغات سر سبز ، و روستاهاي كم نظير پديده زيباي قلعه با موجوداتي چون لك لك وعقاب و جغد كه در قسمتهاي دست نيافتني قلعه زندگي مي كنند قادر است چنان تأثير عميقي بر هر بازديد كننده اي بگذارد كه تا ساعتها به اعجاب دور قلعه حركت كند و محسور برجهاي بلندي شود كه به نظر مي رسد هر لحظه ممكن است تخريب گردد. اتاقهايي كه دسترسي به آنها غير ممكن به نظر مي رسد باز ديد كننده را در دريايي از تخيلات نسبت به آنچه واقعاً در اين مكان جاري بوده است غرق مي كند . اگر چه زيبايي خيره كننده و ارزش بنا آنچنان است كه قادر است در صورت معرفي مناسب جهانگردان بسياري را به خود جلب كند اما وجود جاذبه هاي جهانگردي مهمي چون سلطانيه ، بازار زنجان  و مجموعه تخت سليمان اين امكان  را فراهم مي سازد تا  بازديد از قلعه در قالب توري كه منطقه قابل بازديد قرار مي دهد مطرح شود.

مرمت

اگر چه منحصر به فرد بودن قلعه مانع از توصيه روشهاي معمول مرمت مي گردد و هر نوع اظهار نظر را به بررسي هاي عميق و خاص از اين پديده منوط مي گرداند اما چند مسئله در برخورد با مرمت بنا داراي اهميت است

١- حفاظت از بنا در برابر فرسايش حاصل از جزيان آب رود قزل اوزن در هنگام پر آبي كه اين كار با تغيير مسير رودخانه و ايجاد سنگ چين مستحكم در محل تماس رودخانه با قلعه فراهم مي گردد.

٢- حفاظت از قلعه در برابر قاچاقچيان اشياء عتيقه و گنج يابها كه در گوشه و كنار آن به حفاري مشغول هستند.

٣- اجراي طرح مرمت براي باقي مانده هاي روستاي گلي كه بر باقي مانده هاي شهر بنا شده بوده است.

٤- انجام مطالعات  باستانشناسانه جهت شناسايي دقيق تاريخچة بنا.

پي نوشت:

منابع و مأخذ :