فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی

معماری ایرانی به معنی جریانی از معماری که در محدوده فلات ایران و پس از آن در محدوده حوزه نفوذ فرهنگی ایرانی شکل گرفت و تا پایان دوره قاجار موفق به خلق آثار با ارزش فراوانی شده و هنوزتا چند دهه پیش در برخی مناطق روستایی و یا شهرهای دور افتاده در روند تولید ساختمان تاثیز کذار بود.همچون تمام معماری هایی که ریشه در فرهنگهای بومی دارند به اقلیم توجه داشته و از هر زاویه ای که مورد نقد و بررسی واقع گردد تاثیر شرایط اقلیمی را در این معماری نمی توان نادیده گرفت.

مثلا کاملا قابل اثبات می باشد که رنگهایی که در تزئینات به کار گرفته شده متاثر از ویژگی های یک اقلیم گرم و خشک بوده یا مصالحی که در ابنیه به کار گرفته می شده علاوه بر توانایی های سازه ای و مسایل اقتصادی که معماران را وادار می ساخته تا این مصالح را از محدوده هایی نزدیک به بنا تهیه کنند اما توانایی های اقلیمی آنها در ایده آل ترین ویژگیهای بری[1] بهترین شکل بهره برداری از انرژی محیط می باشد. حتی در نقوش تزئینی رد پای خورشید را به عنوان تعیین کننده ترین عامل اقلیمی در نقوشی با نام شمسه و چرخ خورشید می توان باز جست .

سازه های طاقی نیز بی شک به لحاظ اقلیمی از ویژگی هایی برخوردار هستند که در اکثر کتاب هایی که رابطه اقلیم و معماری را جستجو می کنند مورد بحث قرار گرفته است .[2]

این مقاله قصد ورود به به این مباحث را ندارد بلکه موضوع مورد توجه ، فضاهایی هستند که به طور مشخص به دلیل ویژگی های اقلیمی شکل گرفته اند و مسئله اقلیم در آنها مسئله اول بوده و مسایلی چون سازه ، تزئینات و تاسیسات بنا را در این فضاها می توان عواملی تاثیر گذار ولی در درجاتی پایین تر از اقلیم دانست . شاهد این گفته اینکه نام اکثر این فضاها از همین ویژگی اقلیمی آنها گرفته شده است مانند اتاق کرسی ، زمستان نشین، سردابه و ………..

در این مقاله تلاش خواهد شد تا با شناسایی این فضاها الگوهای فضایی مورد استفاده مکان استقرار و محدوده های عملکردی و در مواردی که امکان پذیر باشد تزئینات استفاده شده در آنها شرح داده شود.

فضاهای اقلیمی را می‌توان به شرح زیر بر شمرد :

حیاط نارنجستان ، گودال باغچه ، بام ، سرابستان ، زمستان نشین ، تابستان نشین ، بهارخواب ، اتاق کرسی ، پایاب ، حوض خانه سرداب ، شوادان ، شبستان ، شباشیل

اگر چه حیاط مرکزی خود پاسخی اقلیمی به فضای باز خانه می باشد و ایجاد فضایی ملایم با درختان و حوض آّب و در امان از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب خود شاید بهترین دلیل شکل گیری حیاط در مرکز خانه بوده است و دلیل آن هم اینکه در تمام اقلیمهای مشابه در جهان با چنین پدیده ای روبرو هستیم اما به هر حال حیاط را به صورت عمومی از این دسته فضاها خارج کرده و تنها به گونه های خاص اقلیمی آن می پردازیم .

حیاط نارنجستان

در کتاب فرهنگ مهرازی ایران تحت عنوان نارنجستان نوشته شده میانسرایی که میتوان آن راسر پوشیده کرد و در باغچه توان درختان نارنج و … پرورش می دهند .

حیاط نارنجستان حیاطی کوچک در مجموعه اندرونی بوده و علاوه برتامین روشنایی و نور فضاهای اطراف خود امکان نگهداری گیاهانی که نسبت به یخ بندانهای شبهای زمستان مناطق کویری حساس هستند را فراهم می آورده است ابعاد کوچک آن و مجاورت با تاقها و توده های ساختمانی که در طول روز با انرژی خورشید گرم می شده اندموجب می شده تا این انرژی که در طول شب به آهستگی تخلیه می شود فضای محدود حیاط را در دمایی بالای صفر حفظ کرده و حتی در برخی موارد این حیاط ها سقفهایی دارند که سوراخی بزرگ در مرکز آن واقع شده و در زمستانهای خیلی سرد امکان پوشاندن سقف آن با پارچه وجود داشته است .

این حیاط ها به ندرت در محورهای اصلی بنا قرار گرفته و بیشتر در گوشه ها و فضاهایی که دارای مشکل نور گیری بوده ساخته می شده‌اند الگوی معمولی در آنها مربع 9 قسمتی که در هر وجه آن یک فضای سه دری[3] قرار می گرفته و یا هشت ضلعی می باشد در برخی از موارد با ایجاد گوشه سازی نوعی گنبد ناقص بر روی آنها اجرا می شده است تزئینات این فضا علاوه بر تاثیری که از تزئینات اطاقها و فضاهای جانبی می گرفته به صورت گلویی آجر کاری و یا سایر مواردی با آجر لعاب دار اجرا می‌شده است .

گودال باغچه

گودال باغچه یا باغچال حیاطی بوده که در مرکز حیاط مرکزی احداث می‌شده و یک طبقه در داخل زمین فرو می‌رفته . در واقع حکم زمین را به نسبت حیاط داشته است. این فضا در اقلیم‌های بسیار خشک کویری شکل می‌گرفته و در شهرهایی چون کاشان، نائین و یزد نمونه های آنرا می توان یافت گودال باغچه علاوه بر تامین خاک مورد نیلاز خشتهای استفاده شده در بنا پایین رفتن در داخل زمین امکان دسترسی به آب قنات را فراهم می‌آورده این مسئله در شهر  هایی چون نائین که از یک شبکه پیچیده قنات در داخل شهر بر خوردار بوده بسیار با اهمیت بوده است بنابراین معمولاً در این گودال باغچه با آب روان که حوض میانی را پر می‌کرده و سرریز آن به خانه‌های دیگر می‌رفته مواجه می‌شویم .در حاشیه این حیاط معمولاً رواق و در مواردی تعدادی اتاق به صورت نیمه باز ساخته می‌شده و درختهای انار و پسته و انجیر از مرسوم‌ترین گیاهان کاشته در این گودال باغچه ‌ها بوده‌اند با توجه به کوچکتر شدن و پایین تر رفتن این حیاط ‌ها و استفاده از رطوبت و خنکی زمین علاوه بر رطوبت گیاهان و خنکی آب در واقع فضایی به مراتب اقلیمی‌تر از حیاط شکل می‌گرفته است . گودال باغچه خانه پیرنیا در نائین و مسجد مدرسه آقا بزرگ در کاشان نمونه‌هایی بی‌نظیر از این فضاها هستند.

بام

بام در معماری ایران به جرأت بخشی از فضای زندگی می‌باشد و علاوه بر وجود احجام پیچیده و زیبا به عنوان شکلی از حیاط مورد استفاده قرار می گرفته است در شهرهایی چون نائین در برخی از ابنیه با دیوارهای صندوقه چینی شده اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم با لا آورده و نوعی از حیاط را در بام به وجود می‌آورده‌اند که در شبهای تابستان برای خواب استفاده می شده است . همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه‌ای را نیز به عهده می گرفته اند .چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده داشته است . در مسجد سپسالار در بالای بام وضوخانه‌ای که چهل شیر نام دارد این فضا با شرحی که رفت شکل گرفته است در خانی عباسیان کاشان نیز چنین حیاطی در بام وجود دارد.در این مورد معماران با ایجاد قاب‌بندی ‌هایی ظریف از مشبک آجری امکان تهویه هوا را نیز فراهم می‌آورده‌اند.

سرابستان

به باغ کوچکی گفته می شود که جنب خانه ساخته می‌شده و تاثیر اقلیمی بسیار زیادی بر خانه داشته است نمونه‌یبسیار خوب آن در کنار خانی پیر نیا در نائین در قسمت جنوبی حیاط وجود دارد در واقع متمولین با ساختن چنین فضایی نوعی از ییلاق را در کنار خانه خود به وجود می‌آورده‌اند.

زمستان نشین

اگر چه زمستان نشین پیش از آنکه نام فضای معینی باشد به همه فضاهای ی که در وجه شمالی حیاط ساخته می‌شوند تا از آفتاب زمستان که با زاویه‌ای مایل به درون اتاق‌ها می‌تابد استفاده کنند گفته می‌شود.اما مجموعه معینی از فضاها با رابطه‌ای خاص مجموعه فضاهای زمستان‌نشین را تشکیل می‌دهد که عبارتند از سه‌دری ،پنج دری و شکم دریده که  بر روی محور اصلی راردارند. دو فضای ارتباطی که می‌توانند راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره‌هایی که از سه‌دری ، اتاق ارسی یا تهرانی و اتاق دودری تشکیل شده‌اند و گوشه‌های این بخش را تشکیل می‌دهند. فضای اصلی زمستان نشین بر روی محور اصلی قرار گرفته که برای نفوذ هر چه بهتر نور خورشید معمولاً دارای ارسی‎های بزرگ می‎باشد. درداخل فضای مرکزی با توجه به بسته بودن فضا تزئینات پیچیده‎ای چون قطارهای مقرنس و آئینه کاری‌های بسیار پیچیده را می‌توان جستجو کرد.

تابستان نشین

تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت که در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته تا در تابستان از تلبش مستقیم آفتاب در امان مانده و بر روی محور اصلی آن معمولاً فضای نیمه باز با تالار قرار می‌گیرد.
این تالار ها و ایوان‌ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهمترین فضای زندگی در خانه بوده ، تالار‌ها و ایوان‌ها اگر چه همیشه دارای تزئینات هستند اما با توجه به باز بودن و نفوذ گرد و خاک از تزئینات بسیار پیچیده پرهیز می‌شده و به نقوش ساده گچی در ترکیب به آجر یا سیم گل قناعت می‌شده است .
حسینیه خانه بروجردی‌ها که فضای بسیار پیچیده با تزئینات ترکیبی کم نظیر را در تابستان‌نشین آن می‌توان مشاهده کرد از نمونه‌های استثنایی این مجموعه از فضا می‌باشد در شهرهای سرد سیری چون تبریز و زنجان و اردبیل عملاً وجه تابستان‌نشین از بنا حذف شده و در صورتی که در برخی از بناها در جنوب حیاط فضایی ساخته شود تابستان نشین نبوده و نقش فضاهایی فرعی را به عهده داشته و فاقد فضای نیمه باز ایوان می‌باشد.

بهار خواب

این فضاها همان مهتابی می‌باشد و در مناطقی از خراسان تخ‌بوم(تخت بوم) نیز نامیده می‌شود .فضاهایی بدون سقف در مجاورت حیاط است که در طبقات بالاتر از اول ساخته می‌شود و شب‌های تابستان در آن می‌خوابند و بستگی به محل استقرار آن در ساعاتی که دیوار‌های اطراف آن سایه مناسب می‌اندازد مورد استفاده قرار می‌گیرد در بهار و پاییز در تمام ساعات روز قابل استفاده بود و در تابستان‌ها برای خواب شب مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

این فضاها در دوره قاجار به مسجد مدرسه‌ها نیز راه یافت و نمونه‌هایی زیبا از آن را در مسجد سید اصفهان – مسجد سلطانی سمنان و مسجد سپهستالار تهران می‌توان دید در مناطق گرم و مرطوب چون دزفول و شوشتر جزء جدایی‌ناپذیر خانه‌های مسکونی می‌باشد .تزئینات رایج این فضا از جنس تزئینات نمای روبه حیاط می‌باشد.

اتاق کرسی

این اتاق از اتاق های مجموعه زمستان نشین بوده و اکثراً در گوشه های این بخش که در و پنجره کمی به حیاط دارند، ساخته می شده تا در زمستان با بستن در و پنجره ها بتوان آن را گرم کرد و در وسط اتاق چال کرسی می گذاشته اند و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بوده، دیوارهای آن برای تکیه دادن مورد استفاده قرار می گرفته در خانه های اقلیم سرد و کوهستانی این فضا در همه خانه ها وجود دارد.این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق‌ها و در داخل کوه کنده می‌شده و فاقد پنجره بوده. این بخش در خانه‌هایی که دارای  حیاط بیرونی بوده، گاه بر روی محور اصلی که شکم دریده و یا چلیپا بوده نیز قرار می گرفته است. در خانه حیدرزاده تبریز اتاق کرسی دارای الگوی شکم دریده بودکه با توجه به استفاده این اتاق در شب و در قسمت های خصوصی خانه معمولاً دارای تزئینات مفصلی نیستند.

پایاب

 به محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه ها و حیاط مسجد گفته می شود و نمونه های عمومی آن نیز در شهرهایی چون نائین به چشم می خورد. الگوی معمول آن هشتی است که با طاق ترکین یا کلمبه پوشش داده شده  و درمسیر قنات  در مرکز آن یک حوض ساخته می شود. نکته اقلیمی آن هوای بسیار خنک آن در تابستان است که علاوه بر این که به صورت یخچال محلی برای نگهداری موادغذایی بوده در مواردی برای خواب نیمروزی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است.

احتمالاً می توان بین پایاب و پادیاو رابطه‌ای برقرار کرد فضایی که به گفته استاد پیرنیا با مهاجرت به اروپا پاسیورا به وجود آورده است. نمونه های عالی پایاب را در مسجد جامع نائین، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع یزد و خانه های تاریخی یزد چون بنایی که امروز به هتلی به نام کهن کاشانه ی یزد تبدیل شده جستجو کرد.

کنده: به هر فضایی که در دل زمین کنده شود نمونه های عالی آن روستای کندوان در اسکو می باشد ولی در بسیاری از خانه های کوهستان قسمت های پشتی فضاها را در دل زمین می کنند که کیفیت اقلیمی بسیار مناسبی هم در زمستان و هم در تابستان به وجود آورده نمونه های خوب آن را در روستای نوش آباد کاشان می توان پیدا کرد.

حوض خانه و سرداب:

اگرچه در برخی از موارد به تالار اصلی تابستان نشین نیز گفته می شود اما به طور مشخص به زیرزمینی گفته می شود که در زیر تابستان نشین ساخته شده و مانند ایوان فضایی نیمه باز است اگرچه وجود حوض و یا آبگیر در میان آن ضروری نیست اما معمولاً دارای یک حوض نیز می باشد. در خانه عباسیان کاشان نمونه هایی عالی از حوض خانه و سرداب وجود دارد. در کاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه به چشم می خورد که می تواند در طبقه همکف یا زیرزمین بر روی  و یا در گوشه‌ها قرار گیرد. در برابر به زیرزمین های گود که در زیر هر یک از وجوه ساختمان مخصوصاً تابستان نشین ساخته می شود و اکثراً از الگوی شکم دریده نیز تبعیت می کند، سرداب می گویند.در شهرهایی چون تبریز که فاقد تابستان نشین هستند، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین ساخته می شود و دارای در و پنجره نیز می باشد.

در کاشان فضاهای حوض خانه و سرداب معمولاً با تزئینات یزدی بندی و با مصالح گچ یا سیم گل انجام می شود. در برابر در تبریز تزئینات آجری مخصوصاً با آجرهای رنگی و استفاده از کاربندی های پیچیده در مرکز فضا بسیار رایج است. چنانچه گفته شد مهمترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه ها شکم دریده است. معمولاً امتداد بادگیرها به این فضا رسیده و عبور باد از روی آب حوض هوایی لطیف را در این فضا به وجود می آورد.

شوادان:

این فضا که با نام های شبادان، شبابیک، خشیان و بادکش نیز نامیده می شود به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوشتر دیده می شود. زیرزمینی است که با عمق بسیار زیاد ساخته می شود و با توجه به ویژگی خاک این دو شهر در واقع در دل زمین حفر شده و معمولاً فاقد مصالح بنایی بوده و حداکثر در مواردی بخش هایی از دیواره آن را با گچ پوشش می دهند. سقف آن گنبدی بوده و فاقد سازه می باشد. در بالاترین قسمت سقف سوراخی وجود دارد [4]که معمولا به کف حیاط می رسد. به دلیل این که در عمق زیادی ساخته می شود که گاه 6 تا 7 متر در زیرزمین نفوذ می کند، این فضا به زیر حریم مالکیتی خانه مجاور نیز نفوذ می کند.

شوادان ها علاوه بر مکشی که سوراخ بالای آن ایجاد کرده و موجب جریان هوا می شود از پدیده نفوذ تاخیری فصول در زمین استفاده کرده و در چنان عمقی معمولا با دمای یک یا حتی دو فصل قبل روبه رو هستیم، یعنی در تابستان از دمای اوایل بهار یا اواخر تابستان روبه رو هستیم. شوادان ها عملا فاقد هر نوع تزئینات می باشند. معمولاً الگوی فضایی مشخصی ندارند اما در نمونه های عالی دارای الگوی شکم دریده یا چلیپا می باشند.

شبستان

این فضا در مساجد به عنوان نمازخانه در دو طرف گنبدخانه با اطراف ایوان ها شکل می گیرد و معمولا در زمستان ها مورد استفاده بیشتری دارند. در خانه ها این نام به زیرزمین های خانه های شوشتر و دزفول گفته می شود که معمولاً حدود 5/1 تا 2 متر در زمین فرو رفته و پنجره هایی به حیاط داشته و حدفاصل شوادان و طبقه اول است. این فضا در ساعاتی از روز در تابستان و در بهار و پائیز استفاده دارد. در مواردی به عنوان انبار نیز استفاده می شود سازه آن آجری بوده و معمولا دارای تزئینات آجری نیز می باشد. پلان آن امتداد پلان طبقه اول می باشد. در کاخ های قدیمی به حرمسرا نیز گفته می شود در این صورت می بایست انتظار تزئینات پیچیده تری را داشت.

شناشیل

این فضا که مختص مناطق جنوبی ایران به خصوص بوشهر می باشد نوعی بالکن به سمت بیرون خانه و روی معبر عمومی می باشد که با چوب ساخته شده و پیرامون آن با نرده های مشبک پوشیده می شود تا جریان هوا به راحتی در آن نفوذ کند. در برخی از موارد فاقد سقف می باشند. نمونه هایی از این فضا در برخی خانه های شیراز نیز اجرا شده است.

با توجه به اهمیت مفهوم هماهنگی معماری با محیط زیست امروزه می توان به فضاهای اقلیمی با نگاهی نو توجه کرد و بدون این که اجباری به تکرار الگوهای فضایی و تزئینات آنها داشت در برخی خانه ها چون ویلاها و یا ساختمان هایی که صرفا برای بازده اقتصادی ساخته نمی شوند و به دنبال خلق فضاهایی نو که علت وجودی آن ایجاد محیطی آسوده در پاسخ به دشواری های اقلیمی باشد.

آب سرا

به ساختمان های ییلاقی گفته می شود که در میان استخر و یا دریاچه به منظور بهره برداری از رطوبت و چشم انداز آب ساخته می شو. نمونه های عالی آن شاه گلی در تبریز و چشمه علی دامغال می باشد.

 کنده

به هر فضایی که در دل زمین کنده شود نمونههای عالی آن روستای کندوان در اسکو و میمند می‌باشد ولی در بسیاری از خانه‌های کوهستان قسمت‌های پشتی فضاها را به صورت پستو در دل زمین مکنند که کیفیت اقلیمی بسیار مناسبی هم در زمستان و هم در تابستان به وجود آورده و چنانچه گفته شد گاهی به عنوان اتاقی کرسی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

با توجه به اهمیت مفهوم هماهنگی معماری با محیط زیست امروزه می توان به فضاهای اقلیمی با نگاهی نو توجه کرد و بدون این که اجباری به تکرار الگوهای فضایی و تزئینات آنها داشت در برخی خانه ها چون ویلاها و یا ساختمان هایی که صرفا برای بازده اقتصادی ساخته نمی شوند به دنبال خلق فضاهایی بود که علت وجودی آن ایجاد محیطی آسوده در پاسخ به دشواری های اقلیمی باشد.

منابع و مأخذ