ساختمان بانک شاهی

اندیشه تأسیس بانک ایرانی نخستین بار توسط محمد حسن خان دارالغرب (کمپانی)، صراف معروف ایرانی مطرح شد. یکصد و بیست و نه سال قبل نامبرده طرحی را برای ناصرالدین شاه قاجار فرستاد و او را از نقش ارزنده بانک ایرانی و اعتلای اقتصاد ملی آگاه ساخت، وی پیشنهاد کرد که این بانک با سرمایه مشترک دولت و ملت ایران تأسیس شود. اما متأسفانه شاه اهمیتی به طرح او نداد و نتیجه‎ای گرفته نشد.

در سال 1305 هاق، بانک جدید شرق بدون اخذ مجوز از دولت در عمارت شرقی میدان توپخانه شعبه مرکزی خود را دایر کرد و به فعالیتهای بانکی- اقتصادی پرداخت. مرکز این بانک در لندن بود و برای نخستین بار در ایران حساب جاری را که بهره به آن تعلق می‎گرفت ارائه نمود. این بانک بیشتر از دو سال فعالیت نکرد و با تأسیس بانک شاهی (بانک شاهنشاهی ایران THE IMPERIAL BANK OF IRAN  ) کلیه اموال و امتیازات خود را یک جا به این بانک واگذار کرد. “بانک شاهنشاهی ایران” در محرم سال 1306 هاق (1889 میلادی) توسط “نمارین جولیوس دو رویتر” مؤسس خبرگزاری رویتر تأسیس شد. وی اجازه انحصاری بانک شاهنشاهی را به مدت 60 سال از ناصرالدین شاه گرفت. مهم‎تر از همه حق انحصاری نشر اسکناس نیز به رویتر اعطاء گردید. این بانک معاف از مطالبات بود و تنها سالانه شش درصد از سود خالص بانک (حداقل سیزده هزار تومان) به دولت ایران تعلق می‎گرفت. بانک شاهنشاهی برای افتتاح شعبه مرکزی خود در تهران عمارت شرق میدان توپخانه را که  “بانک جدید شرق” در آن مستقر بود خریداری کرد.
مستوفی در کتاب “زندگانی من” در این خصوص نوشته است: یکی از بلندپروازی‎های ” قهرمان میرزا”  ساختن عمارت وسیع و بسیار مجلل در شرق میدان توپخانه بود. وی مبلغی به ناصر الدین شاه پیشکش داد و اجازه گرفت که سردر و ایوان خانه را به سمت میدان مزبور باز کند در سال 1292 ه. ق. به طراحی مهندس میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) سردر و ایوان خانه خود را با گچ‎بری‎ها و تجمل زیادی رو به میدان ساخت و به شکوه میدان توپخانه افزود. اما به دلیل دست بردن در بودجه لشکر آذربایجان و گمرک ملزم به پرداخت 15 هزار تومان به خزانه شد ولی از آنجایی که پول نداشت خانه را یک سال بعد به ازای یک الماس 8 هزار تومانی و 7 هزار تومان پول نقد به “علی خان امین الدوله” فروخت و علی خان امین الدوله نیز این بنا را به بانک شاهی فروخت. این ساختمان برای بانک از چند دیدگاه مطلوب بود: از یک سو به کاخ حکومتی و از سوی دیگر به قزاق‎خانه و مقر نظامیان نزدیک بود که می‎توانستند بانک را در برابر هر خطری محافظت کنند. همچنین به قطب‎های بازرگانی (بازار) و مراکز کسب و کار مردم نیز نزدیک بود و از همه مهمتر، ساختمان بانک چنان که خود انگلیسی‎ها نوشته‎اند از نظر گچ‎کاری و آئینه‎کاری‎ها، نما و به خصوص استحکام، ساختمانی عالی به حساب می‎آید.

سرمایه بانک شاهی بر اساس امتیازنامه، چهار میلیون لیره انگلیسی منقسم به سهام با نام و بی نام تعیین گردید که تنها با انتشار سهام با نام اجازه فعالیت یافت. این بانک در صورت نشر یک میلیون لیره سهم می‎توانست آغاز به کار نماید. در مرداد ماه 1268 ش. (اوت 1899 میلادی) بانک مشمول مقررات هیئت بانکداری سلطنتی انگلیس گردید  و در زمره بانکهای مجاز به نشر اسکناس (طبق مقررات انگلستان) قرار گرفت.

بدین ترتیب، اولین بانک دولتی ایران با تابعیت خارجی، سرمایه خصوصی خارجی و با  مدیران خارجی در خارج از کشور تشکیل شد. در این هنگام، یکی از شخصیت‎های مجرب بانکی انگلستان با نام “رابینو” به تهران آمد و بانک فعالیت خود را با واگذاری امتیاز استخراج معادن به یک کمپانی انگلیسی در ازای مبلغ یکصد و پنجاه هزار لیره و خرید تأسیسات بانک جدید شرق به بهای بیست هزار لیره آغاز کرد.

یکی از امتیازات قرارداد رویتر اجازه نشر اسکناس توسط بانک شاهی بود. به این بانک اجازه داده شده بود تا هشتصد هزار لیره انگلیسی (تقریباً معادل دو میلیون و هشتصد هزار تومان) اسکناس منتشر نماید و انتشار بیش از مبلغ مزبور منوط به اجازه دولت گردید. به تدریج اجازه ازدیاد میزان اسکناس در جریان، از طرف دولت‎های وقت داده شد. پرداخت وجوه ارتش و قشون نظامی نیز تا سال 1304 ش. توسط این بانک صورت می‎گرفت.

در سال 1306 ش. ساختمان قدیمی بانک تخریب و به جای آن ساختمان فعلی ساخته شد و در روز پنج‎شنبه نوزدهم دی‎ماه 1308 ش. افتتاح شد. هزینه بنای مزبور بالغ بر دویست و پنجاه هزار تومان گردید. در همین سال ساختمان کتابخانه نیز در بخش شمالی بانک ساخته شد. از این ساختمان تا چند سال پیش به عنوان موزه بهره‎برداری می‎شد که می‎تواند در صورت مرمت، طراحی معماری داخلی و تجهیز اشیاء با ارزش موزه‎ای را در خود جای دهد. در خرداد ماه 1311 ش. با تصویب مجلس شورای ملی پس از 48 سال امتیاز نشر اسکناس از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار گردید.

سرانجام در 20 مرداد 1327 ش. و پس از 60 سال امتیاز بانک شاهنشاهی ایران به پایان رسید.در سال 1328 بانک بازرگانی تشکیل شده و بانک شاهی را به مبلغ 5/3 میلیون تومان خریداری کرد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییرات سیستم بانکی الزامات بسیاری بر اساس شرایط انقلاب باعث گردید که شورای انقلاب دستور ادغام بانک‎ها را صادر نمود. در این زمان بانک تجارت از ادغام 5 بانک خصوصی ایرانی، 6 بانک مختلط ایرانی و خارجی و 1 بانک خارجی در ساختمان بانک بازرگانی ایران تأسیس شد.

بنای تاریخی بانک شاهنشاهی در ضلع شرقی میدان امام خمینی که تغییر شکل یافته میدان توپخانه قاجاری می باشد قراردارد این بنا به همراه موزه آثار استاد صنعتی در کنج شمال شرقی میدان آخرین یادگارهای میدان توپخانه دوره رضاشاهی می باشند متأسفانه هیچ یک از بناهای دوره قاجار این میدان باقی نمانده اند.
نام دو نفر به عنوان طراح برای بنا مطرح می باشد اولی آرچی بالداسکات معمار انگلیسی و دومی نیکلای مارکف معمار روسی. امروزه کسانی که بر روی معماری تهران مطالعاتی انجام داده اند معتقدند می توان طراح بنا را مارکف دانست البته سردر ورودی ساختمان توسطاستاد لرزاده  معمار سننتی ایرانی طراحی و اجرا گردیده است. ساختمان از سه قسمت تشکیل شده  که متعلق به سه دوره می باشد. قدیمی ترین قسمت در غرب مجموعه است و ورودی ساختمان را تشکیل می دهد. معماری آن کاملاً تکرار یک باسیلیکای رومی است چه در حجم و چه در پلان نمای خارجی بنا تداعی کنننده یک کلیسای رونانسک میباشد که با سردر و تزئیناتی متعلق به معماری ایرانی آراسته شده است. سردر که از یک قوس نوک دار که بر روی چهار ستون با سرستونهای  مقرنس قرار گرفته و دارای کاشی کاری معرق با فضای رنگی آبی که متعلق به همین دوره است با بستر آجری یک ترکیب موفق را شکل داده است در پشت این نما یک فضای نیمه باز که پلکان سنگی ورودی را مسقف نموده و فضای  مکثی  با کفی از سنگ قبل را شکل داده وجود دارد.

بر روی این فضا کاسه سازی بسیار پیچیده و زیبایی توسط آقای لرزاده انجام شده که سطح آن با کاشی معقلی پوشش داده شده است. این چهارکاسه بر روی دو قوس که دارای تزئینات کاشی معرق با نقش گره می باشد قرار دارد بعد از ورود به فضای داخلی فضایی مربع قرار دارد که پلکان بسیار زیبایی در یک سوی آن قرار دارد پس از آن سالن کشیده و بسیار با شکوهی در روبر قرار می گیرد که نمونه بسیار موفقی از انطباق یک الگوی معماری با یک عملکرد معین به نام بانک می باشد دو ردیف قوس نوک دار به ارتفاع دو طبقه که بر روی جفت ستونهایی با سرستونهای مقرنس قرار گرفته اند استخوان بندی اصلی فضای مرکزی را شکل می دهند طبقه بالا از طریق بالکن هایی بالاتر از پاکار قوسهای اصلی به فضای مرکزی دید دارند و در واقع فضاهای عملکردی جانبی به سوی فضای مرکزی باز شده اند  این حرکت کاملاً در جهت حفظ فضای الگویی است که معمار مورد استفاده قرار داده است بنابراین در هنگام حرکت در فضای مرکزی و فضاهای حاشیه ای در هر لحظه تمام فضاهای داخلی قابل احساس و ادراک می باشد که در نوع خود ویژگی منحصر به فردی محسوب می شود. شاید تنها در فضاهای مذهبی چنین تجربه فضایی امکان پذیر باشد کف موزائیک با کارلاژ ساده ولی فکر شده آن در برابر سقف چوبی و بسیار دیدنی که طراحی آن علاوه بر زیبایی تداعی کننده استحکام بنا نیز می باشد بر جذابیت فضا می افزایند. در انتهای سالن بنای اصلی با یک تقسیم سه تایی از سه قوس پایان می یابد و    پله کانی که جزئیات اجرایی آن و مخصوصاً موزادیک در جایی که در آن به کار گرفته شده بسیار دیدنی است از قسمت بعدی جدا می شد در این بخش که متعلق به اوایل پهلوی دوم می باشد در عین تبعیت از الف بای فضای قسمت قدیمی تر فضا دارای لحن و بیانی مدرن می باشد این بخش از بنا دارای ستونهای گرد ساده بدون سرستون تزئینی می باشد دست اندازهایی با آجر شیشه ای در طبقه دوم که مانند قسمت قدیمی تر بنا با فضای مرکزی در ارتباط می باشند نمای بدنه ها را شکل می دهند و از همه  زیباتر سقف اصلی است که دارای ریتمی شبیه به قسمت قدیمی بوده ولی با آجر شیشه ای پوشیده شده و امکان نفوذ نور طبیعی به بنا را می دهد.  این فضا نشان دهنده تلاش موفق معماری است که توانسته در کنار بنایی تاریخی دست به ساخت بنایی جدید بزند که در عین استفاده از مفاهیم رایج دوره خود ارتباطی منطقی را با بنای باارزش تاریخی برقرار کند در ادامه به سمت شرق بخشهایی الحاقی متعلق به اواخر پهلوی دوم و اوایل دوران پس از انقلاب می باشد که فاقد ارزش معماری بوده و بی توجه به بنای اصلی شکل گرفته است.

ساختمان دارای زیرزمینی است که به شیوه معماری زمان خود دارای  سازه طاقی می باشد تنوع و پیچیدگی فضاهای زیرزمین از جمله جذابیتهای بنا می باشد که متأسفانه در معرض دید عموم نیست عملکرد فضاهای زیرزمین تأسیسات مکانیکال می باشد که گاو صندوق اصلی بانک نیز در مرکز این زیرزمین قرار گرفته است بخش مخابرات ساختمان که هنوز از سیستمهای بسیار قدیمی با طراحی صنعتی متعلق به آن دوره استفاده می کند خود دارای ارزش موزه ای می باشد.

نکته با اهمیت در مورد تأسیسات بنا اینجاست که علاوه بر استفاده از ایرکاندیشن که هنوز از سیستمهای بسیار خوب در سرمایش و گرمایش بنا می باشد از 8 بادگیر که کارکرد واقعی خود را نیز دارا می باشند  استفاده شده است ورود هوای تازه از این بادگیرها به داخل سالن از طریق مشبکی گچی با نقش اسلیمی انجام شده است.

یکی از ویژگیهای مهم این بنا معماری داخلی آن می باشد که با طراحی صنعتی زیبایی  بسیار همه جزئیات بنا را مورد توجه قرار داده است و به دلیل حفظ آنها قادر خواهیم بود سبک معماری داخلی و طراحی صنعتی دوره رضاشاهی را مشاهده کنیم. دستگیره ها، کلیدها، پنکه های سقفی و دست انداز پله ها و حتی چراغهای ساختمان اکثراً به صورت اصل باقی مانده اند.

در نهایت باید به وضعیت مرمتی بنا توجه کرد. شاید به دلیل درک مدیران مجموعه نسبت به ارزش معماری بنا این ساختمان در شرایط نسبتاً خوبی نگهداری شده و در مجموع با مشکل جدی روبه رو نیست با این وجود در صورتی که با دیدی مرمتی مورد توجه قرار گیرد این امکان به وجود خواهد آمد که علاوه بر برطرف کردن مسائلی چون مشکلات سیستم دفع آب بام، ترکهایی که به تدریج در برخی از قسمتها و عمدتاً در نازک کاری بنا به وجود آمده و یا تمیز کاری های مرسوم بنا از آلودگی هوا و اضافاتی که در دوره های مختلف به بنا الحاق شده است به کلیه عناصری که به نوعی فضای اصلی بنا را مورد بی توجهی قرار داده و به عنوان الحاق یا حذفی نابجا مطرح است برخورد نموده و ارزشهای بنا را خواناتر نمود.

در مورد این بنای با ارزش باید تأکید نمود که با توجه به اینکه کارکرد آن بانک بوده و مسائل امنیتی آن مورد توجه بوده بنا مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است. در صورت مساعدت مسئولان بانک این بنا می تواند موضوع شکل گیری یک کتاب در مورد کلیه ابعاد معماری، سازه،تأسیسات، تاریخ و سبک شناسی آن قرار گیرد بازدید از این بنا می تواند جزء برنامه همه کسانی که به هر دلیلی به مرکز شهر تهران مراجعه می کنند قرار گیرد.

پانوشت:

منابع و مأخذ: